taraqqiyot natijasida obyektiv olam bilan bog‘liq narsa va hodisalar
haqidagi dastlabki xulosa va e ’tiqod darajasi o'zgarib ya’ni bilimlar
bilan boyib borgan. E ’tiqod turlari ilmga, san’atga,
adabiyotga,
tabiatga, ayniqsa, din va uning qadriyatlariga va boshqalarga nisbatan
shakllanadi va mustahkamlanadi.
Shunday qilib, e’tiqod har bir aqli raso odamning ongli faoliyati
bilan bog‘liq falsafiy tushunchadir. E ’tiqodni vujudga kelishida inson
o‘zlashtirgan bilimlar umumiy asos vazifasini bajaradi. Bilimni
e’tiqodga aylanishi uchun anglash so‘ng uni tushunib etish, bu
bilimlaming to‘g‘ri yoki noto‘g ‘riligiga
ishonch hosil qilish orqali
qabul qilingan bilimlar inson ongida qayta ishlab chiqilgan, ya’ni
hayotiy sinovdan o'tgan, maqsadli yo‘nalishlarga mos bilimlargina
e’tiqodni mustahkam bo‘lishini ta’minlaydi.
Odamning bir yoki bir necha e’tiqod shakliga moyil boMishi u
shakllangan oila sharoiti, ijtimoiy muhit, jamoatchilik
fikri va tarbiya
tizimiga bog‘liq bo‘ladi. Bu omillaming qaysi biri kuchliroq ta’sirga
ega bo‘lsa, shu e’tiqod turi yosh avlod ongida shakllana boradi.
Masalan, yaxshi ibratli muhitga ega bo'lgan oilada tarbiyalangan bola
ongida borliq va ijtimoiy hodisalar haqida (chuqur bilimga ega
bo‘lmasa-da) to‘g‘ri hayotiy qarashlar kengroq o‘rin egallab,
e’tiqodning boshqa turlari ta’siriga berilishi sezilmaydi. Diniy va
madaniy madaniyat muhitda tarbiyalangan yoshlar ongida sharqiy
axloq va diniy qadriyatlarga moyillik bo‘ladi.
Ammo shuni ham hisobga olish lozimki,
odamda shakllangan
e’tiqod haqida fikr yurtganda e’tiqod turlari orasiga qat’iy chegara
qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki, muayyan e’tiqodga ega bo‘lganlar ongida,
uning boshqa turlari ham bo‘lishi mumkin. Masalan, IGIL Suriyadagi
islom davlati jangida katnashayotgan yoshlar xalifalik davlatiga
erishish uchun diniy fiindamentalistik g'oyalami asos qilib olgan
bo‘lsalar-da, unda buzg'unchilik, vayronkorlik mayllari kuchlidir.
Hamma
gap shundaki, odam qaysi bir e’tiqodni o‘z hayot tarzi
maqsadli
yo‘nalishi
qilib
olishiga
bog'liq.
Ammo
diniy-
fundamentalistik g'oyalaming islom ta’limotiga aloqasi yo‘qligi va
imkoniyat uchun g‘oyat zararli g‘oya ekanligini tushunib etgan jangari
yoshlar bu yo‘ldan qaytadilar va to‘g‘ri yo'lga tushadilar.
«E’tiqod» falsafiy kategoriya bo‘lib, uning mazmun-ma’nosi
qanday komponentlardan tuzilgan to‘g‘risida aniq ilmiy asoslangan
tasawurga ega bo‘lishimiz lozim. Olimlaming fikriga ko'ra, e’tiqodni
106
yaxlit butunga birlashtirib turgan barqaror elementlardan biri -
bilimdir46. M a’lumki inson ijtimoiy va ongli faoliyatida muayyan
bilim turlarini egallashga intiladi. Bu bilimlar
nazariy yoki empirik
mazmundan tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Gap shundaki, olingan
bilimlaming e’tiqodga aylanishi uchun bir necha bosqichlarni o‘tadi.
Dastlabki bosqich anglash holati bo‘lib, unda bilimning ma’no-
mazmuniga tushinib etiladi. So‘ngra o‘zlashtirib olingan bilimlar,
insonning moddiy va ma’naviy ehtiyojlariga, aylanadi. E ’tiqodga
aylangan bilim inson amaliy faoliyatini takomillashtiradi.
Shunday
qilib, inson xulq-atvori va xatti-harakatining finomeni bo‘lgan e’tiqod:
bilish, baholash, boshqarish kabi funksiyalami bajaradi.
Din falsafasi haqida ilmiy qarashlami shakllantirish uchun,
kishilaming qanday e’tiqod turiga moyilligini hisobga olish muhimdir.
Chunki, falsafiy ta’limot kabi din falsafasi ham borliqning mavjudligi,
rivojlanishi, inson va uning yashashdan maqsadi, ijtimoiy faoliyati
haqida mushohada yuritadi.
E ’tiqod va diniy bag‘rikenglik o‘z mazmun-mohiyati bilan
falsafiy tushunchalar sifatida individual
va ijtimoiy ongda muayyan
darajada shakllanadi. Zero, bu ikkala tushuncha o'zaro uzviy
bog'liqlikda shakllangandagina ijtimoiy hayotda o‘z o‘rniga ega
bo‘ladi.
Kishilar
e ’tiqodida
diniy
qarashlar,
xususan
diniy
fundamentalistik mayllar ko‘proq bo‘lsayu, ammo diniy bag‘rikenglik
bo‘lmasa, turli konfessiyalar orasida ziddiyatli vaziyatni keltirib
chiqarishi mumkin. Hattoki, diniy e’tiqod tufayli millatlar o‘rtasida
kelishmovchilik yuzaga kelib ba’zan fojiali oqibatlami keltirib
chiqaradi.
Bu g‘oyat muhim masala bo‘lgandan birinchi navbatda e’tiqod,
iymon, bag‘rikenglik kabi tushunchalar mazmun-mohiyatini, shaxs va
jamiyat hayotida tutgan o‘rnini ilmiy bilish g‘oyat muhimdir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
