Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

33 W illiam I.Rowe. Philosophy of Religion. USA W adsworth Cengage Learning, 2007. P. 20
59

---

etganini, va ayniqsa ingliz ilohiyot mutaxassisi va faylasufi Samuel 
Klarkening yozuvlariga to‘xtalib o'tamiz. 1704-yilda Юагке bir qator 
m a’ruzalami keyinroq “Bor bo‘lishning namoyishi va Xudoning 
xususiyatlari” nomi ostida chop etilgan kitobini taqdim etdi. Bu 
ma’ruzalar biz egalik qilayotgan Olam munozarasining, balkim 
to'liqroq kuchli va ishonchliroq tqadim etishga sabab bo‘ladi. 
Maruzalar o‘sha asming muhim ishonmaydigan faylasuflar tomonidan 
o‘qib chiqiladi. David Hume(1711-1776) dalil isbotning qo'llab 
quwatlashda dinni oqlashga urunishi orqali ajoyib yurish qiladi. 
Uning “Tabiiy 
din 
haqidagi 
diologlar”, 
Hume 
Klarkening 
munozaralariga bir qator qattiq tanqidlar qiladi. Zamonaviy davrda 
ko‘plab faylasuflar Olam munozarasini rad etishgannini isbotlash 
hqaidagi tanqidlami tashkil etadi. Biz o'qiyotgan munozarada biz 
XVIII asr turiga ko‘proq e ’tiborimizni qaratamiz va Hume va boshqa 
unga qarshi ilg'or etakchilaming tanqidlaming uning kuch quw atiga 
va kuchsiz tomoniga e’tiroz bildirishga harakat qilamiz.34
Ilohiyotchi faylasuflar bilan satsiolog faylasuflar (M. Veber, E. 
Dyurkgeym va b.)ning dinga bergan ta’riflarini farqlash lozim. Zero, 
ilohiyotchi - faylasuf olimlar bu masalaga ilohiyot nuqtai nazaridan 
yondashsalar, sotsiolog olimlar esa dinni sotsiologik soha deb 
baholab, uni individ, guruh va jamiyatga ta’siri jihatdan tahlil qilib, 
konstruktiv fikrlami shakllantirishga harakat qiladilar.
Olam munozarasining XVIII asrdagi shaklining 1-qismi o‘zi 
mavjud bo‘lishning mavjudlilikni mustahkamlashga o‘xshaydi. 
Munozara sa’y-harakatining 2-qismi o‘zi mavjud bo‘lish teistik Xudo 
borligini isbotlash beradi, biz Xudoning teistik go‘yasida asosiy 
elementlar borligini sezganimiz uning bir xususiyatidir. Biz asosan 
munozaraning 1-qismi ko‘rib chiqamiz, faylasuflar Humedan Bernard 
Rasselgacha judayam muhim e’tirozlar rivojlanganligiga 1-qismda 
ko‘plab qarshiliklar berilgan. 
Olam munozarasining 1-qismida 
bildirilishicha, biz 2 muhim g'oyani qo‘llay olam: Borliqga muhtojlik 
g‘oyasi va o‘zi mavjudlik borlig'i g'oyasi. Borliqqa muhtojlik 
g'oyasida biz borliq hamda mavjudlik boshqa narsalami odatiy 
shunday tushunamiz harakatlar tomonidan miqdorini tashkil qilgan. 
Anselmning 3 holat boiishi g'oyasiga qayta murojaat qilamiz. -
“Boshqalar tomonidan 
izohlangan”, 
“hech 
narsa 
tomonidan