Uning salomatligi

laboratoriya mashg‘uloti J Tizza refleksi hosil bo‘lishini kuzatish

Zarur asbob va jihozlar. Darslikning „Nerv sistemasi “ mavzusida ko‘rsatilgan rasm hamda shunga taalluqU jadval, rezina bolg‘acha.
Ishni bajarish tartibi
0‘quvchilar 3—4 tadan bo‘lib guruhlarga bo‘linadilar. Darslikning „Nerv sistemasi“ va „Orqa miya reflekslari“ mavzularida bayon etilgan tizza refleksi hosil bo‘lishiga taalluqli ma’lumotlar bilan tanishadilar. So‘ngra bir-birlarida tizza refleksini hosil qiUsh tajribasini bajaradilar. Tizza refleksi hosil bolishini tasvirlovchi rasm 11 i va refleks yoyini daftarga chizib oladilar.

8. 
   — B. Aminov, T. Tilavov, O. Mavlonov
   

11! •J "v [•		XII bob. OLIY NERV FAOLIYATI
m	41- §. Oliy nerv faoliyati haqida tushuncha. Shartsiz va shartli reflekslar

+ Reflekslarning yuzaga kelish sabablari va xususiyatlari



Bosh miya katta yarimsharlari va ulaming po‘stlog‘i markaziy nerv sistemasining yuqori qismi bo‘lib liisoblanadi. Odamning xulq-atvori, fikrlashi, ongi va barcha ruhiy xususiyatlari oliy nerv faoliyati bo‘lib, u bosh miya katta yarimsharlari va ular po‘stlog‘ida joylashgan nerv markazlarining normal funksiyasiga bog‘liq. Odamning oliy nerv faoliyati murakkab reflekslar orqali namo- yon bo‘ladi. Bu reflekslar odamning tashqi muliit bilan bog‘la- nishini, uning har xil sharoitga moslashishini ta’minlaydi. Odamning barcha ixtiyoriy harakatlari, fikrlashi va ruhiy holatlari reflekslar orqali sodir bo‘lisliini ms fiziolog olimi I. M. Sechenov 1863- yilda yozgan „Bosh reflekslari“ kitobida ko‘rsatib o‘tgan. Uning reflekslar haqidagi fikrlarini I. P. Pavlov yanada rivoj- lantirib, shartli reflekslar haqidagi ta’limotni yaratdi. U odamning oliy nerv faoliyatini shartli reflekslar orqali namoyon bo‘lishini ko‘rsatib berdi.
Refleks — tashqi va icliki muliit ta’siriga odam organizmining nerv sistemasi orqali yuzaga keladigan javob reaksiyasidir. Marka­ziy nerv sistemasining qaysi qismi ishtirok etisliiga qarab, reflekslar ikki xil: shartsiz va shartli bo‘ladi.
Shartsiz reflekslar. Shartsiz reflekslar hosil bo‘lisliida marka­ziy nerv sistemasining pastki qismlari, ya’ni orqa, uzunchoq, о‘rta, oraliq miyadagi nerv markazlari ishtirok etadi. Shartsiz reflekslar tug‘madir, chunki, ulaming nerv yo‘llari bola tug‘il- gan vaqtda ham bo‘ladi. Bu reflekslar odam organizmidagi muhim hayotiy jarayonlarni ta’minlashga qaratilgan. Masalan, ovqatni chaynash (bolaning emislii), yutish, hazm qilish, najas va siydik ajratish, nafas olish, qon aylanishi va hokazolar. Shartsiz refleks­lar doimiy, ya’ni ular odamning hayoti davomida o‘zgarmaydi (yo‘qolmaydi). Ulaming soni va turi barcha kishilarda deyarli bir xil. Bu reflekslar nasldan naslga o‘tadi.

69. 
    rasm. Itda elektr lampasi yorug‘ligida ovqatlanish shartli refleksi hosil bo‘lishi (I—II—III—IV); bu refleksning qo‘n- g‘iroq ta’sirida tashqi tormozlanishi (V).
    

S hartli reflekslar. Shartli refleks- laming markazi bosh miya katta yarim­sharlari po‘stlog‘ida joylashgan. Bu reflekslar bola tug‘ilgan vaqtda bo‘l- maydi, ular odamning hayoti davomida hosil bo‘ladi. Shartli reflekslaming nerv yo‘llari ham bola tug‘ilgan vaqtda bo‘lmay, keyinchalik tarbiya, bilim olish, hunar o‘rganish va boshqa hayotiy tajribalar asosida hosil bo‘ladi.
Shartli reflekslar shartsiz reflekslar asosida hosil bo‘ladi. Shartli refleks hosil bo‘lislii uchun oldin shartli ta’sirlovchi, uning ketidan shartsiz ta’sirlovchi ta’sir etislii kerak. Masalan, itda so‘lak ajralishiga shartli refleks hosil qilish uchun oldin shartli ta’sirlovchi sifatida elektr lampasi yoqilib yoki qo‘ng‘iroq chalinib, uning ketidan shartsiz ta’sirlovchi sifatida ovqat beriladi. Bu tajriba bir necha marta takrorlanishi natijasida miyaning ovqatlanish markazi bilan ko‘rish yoki eshitish markazi o‘rtasida vaqtincha bog‘lanish hosil bo‘ladi (69- rasm). Natijada elektr lampasi yonishi yoki qo‘ng‘iroq chalinishi bilanoq (ovqat berilmasa ham), itda so‘lak ajrala boslilaydi, ya’ni lampa yorug‘iga yoki qo‘ng‘iroq tovushiga so‘lak ajratuvchi shartli refleks hosil bo‘ladi.
Bunda elektr lampa yorug‘ligi bosh miya po‘stlog‘idagi ko‘rish markazi ni qo‘zg‘atadi. Ushbu qo‘zg‘alish esa, vaqtincha bog‘lanish orqali miya po‘stlog‘idagi ovqatlanish markazi ni qo‘zg‘atadi. Bu markazning qo‘zg‘alishi esa, uzunchoq miyadagi po‘stloqosti ovqatlanish markazi ni qo‘zg‘atadi va uning nerv tolasi orqali so‘lak bezlari ishini kuchaytirislii natijasida so‘lak ajrala boslilaydi. Rasmda yorug‘lik ta’sirida oldin miya po‘stlog‘idagi ko‘rish markazining qo‘zg‘alishi, undagi qo‘zg‘alish vaqtincha bog‘lanish orqali po‘stloqning ovqatlanish markaziga, undan esa uzunchoq miyadagi
po‘stloqosti markaziga tarqalishi va nihoyat, so‘lak bezlariga o‘tib, so‘lak ajralishi strelka bilan ko‘rsatilgan.
Ma’lumki, shartli refleks hosil bo‘lgan vaqtda itga yoki odamga to‘satdan boshqa bir kuchli qo‘shimcha yot ta’sir ko‘rsatilsa, uning bosh miyadagi nerv markazida kuchli qo‘zg‘alish yuzaga keladi. Bu esa induksiya qonuni asosida bajariladigan refleks markazining ishini tormozlaydi va refleks vaqtincha to‘xtab qoladi. Shuningdek, rasmda elektr lampa yorug‘ligi ta’sirida itda so‘lak ajralishining shartli refleksi, kuchli qo‘shimcha yot qitiqlagich sifatida qo‘ng‘iroq tovushi ta’sir etishi natijasida eshitish marka­zining qo‘zg‘alishi, shartli refleks markazlari tormozlanganligi va so‘lak ajralishi to‘xtab qolganligini ko‘rish mumkin.
Refleks turlari. Reflekslar yuzaga kelish sababiga, ahamiyatiga, natijasiga va boshqa xususiyatlariga ko‘ra quyidagi turlarda bo‘ladi:

1. 
   Biologik ahamiyatiga ko‘ra:
   

• 
  ovqatlanish reflekslari — organizmni ovqat bilan ta’min- lashga qaratilgan;
  
• 
  himoyalanish reflekslari — organizmni tashqi muhitning noqulay ta’sirlaridan himoya qilishga qaratilgan;
  
• 
  mo‘ljal olish refleksi — notanish joylarga borib qolganda odam o‘zi turgan joyni, yo‘lni aniqlashga qaratilgan;
  
• 
  jinsiy reflekslar — nasi qoldirishga qaratilgan.
  

2. 
   Reflekslar natijasiga ko‘ra, musbat va manfiy bo‘ladi:
   

• 
  musbat reflekslar ma’lum bir ishni bajarishga qaratiladi. Masalan, yurish, yugurish, ovqatlanish, o‘qish, yozish, gapirish va hokazo. Svetofoming yashil chirog‘ida odam harakat qilib ko‘chani kesib o‘tadi. 0‘qituvchi o‘tgan darsni so‘raganda o‘quvchi o‘rnidan turib javob beradi;
  
• 
  manfiy reflekslar odam harakatini, bajarayotgan ishini ma’lum vaqt to‘xtatishga (tormozlashga) qaratilgan. Masalan, svetofoming qizil chirog‘i yonganda odam harakatdan to‘xtab, to yashil chirog‘i yonguncha kutib turishi bunga misol bo‘ladi.
  

3. 
   Foydali va zararli shartli reflekslar:
   

• 
  foydali shartli reflekslar odamning o‘zi uchun, jamiyat uchun foydali ishlarni bajarishga qaratilgan. Bularga yuqorida aytilgan musbat va manfiy shartli reflekslar misol bo‘ladi;
  
• 
  zararli shartli reflekslar noto‘g‘ri tarbiya natijasida paydo bo‘ladi.
  

4. 
   Birinchi va ikkinchi signal sistemasining shartli reflekslari.
   

Birinchi signal sistemasiga ko‘rish, eshitish, hid va ta’m bilish, og‘riq sezish kabilar kiradi. Tashqi va ichki ta’sirlar ana shu sezgi organlariga ta’sir etishi natijasida paydo bo‘lgan shartli reflekslar birinchi signal sistemasining shartli reflekslari, deb ataladi. Masalan, svetoforning yashil va qizil chirog‘ining yonib- o‘chishi, darsga kirish va chiqish qo‘ng‘irog‘ining tovushi, ovqatning ta’mi va hidi kabilarga shartli reflekslarning hosil bo‘lishi.
Ikkinchi signal sistemasi, hayvonlardan farqli o‘laroq, odamda og‘zaki va yozma nutqning mavjudligidir. Og‘zaki va yozma nutqning ma’nosiga qarab odamda har xil shartli reflekslar hosil bo‘ladi. Og‘zaki nutq bosh miya po‘stloq qavatining chakka sohasidagi eshitish markaziga, yozma nutq esa bosh miya po‘stloq qavatining ensa sohasidagi ko‘rish markaziga ta’sir qiladi.
& 1. Oliy nerv faoliyati haqida nimalarni bilasiz?

2. 
   Shartsiz va shartli reflekslar bir-biridan qanday farq qiladi?
   
3. 
   Shartli reflekslarning tormozlanishi qanday o‘tadi?
   
4. 
   Refleks turlariga misollar keltiring.
   
5. 
   M
   Ш
   usbat va manfiy reflekslar orasida qanday farq bor? Misollar yordamida aytib bering.
   

42. 
    §. Markaziy nerv sistemasining tormozlanishi