Umurtqalilar

Kerakli materiallar va jihozlar: montaj (taxtaga o'rnatilgan) qilingan baqa skeletlari (5-6 ta) tanasining turli boiim umurtqalari, oldingi va orqa oyoqlari hamda kamarlari skeleti, bosh skeleti; baqaning umumiy skeleti, bosh skeleti­ ning ustki va ostki tomondan ko'rinishi, tanasining turli boiimlari umurtqalari, til osti skeleti, yelka va chanoq kamar­ lari hamda oyoqlari skeleti aks ettirilgan jadvallar.
Mashg‘uk>tning maqsadi: koi baqasi misolida suvda ham quruqlikda yashovchilar sinfi vakillarining skelet tuzilishini
o'rganish.
Ishning mazmuni: Suvda ham quruqlikda yashovchilar sinfining
tipik vakili baqaning ske-leti quru­ qlikda yashovchi umurtqalilarga xos bir qator progressiv belgilarga ega (53-rasm).


53-rasm. Salamandra A va baqa В skeletlari tuzilishi:
1-bo‘yin umurtqasi, 2-tana umurtqalari, 3- qovurg‘alari, 4-dum gkaza um urtqasi, 5-dum umurtqalari, 6-dum suyagi (urostil), 7-yelka kamari, 8-yelka suyagi, 9-tirsak suyagi, 10-bi-
9 2


lak suyagi, 11-qo‘shilib o'sgan bilak va tirsak suyaklari, 12-bilaguzuk, 13-kaft, 14- barmoq falangalari, 15-chanoq kamarining yonbosh suyaklari, 16-son suyagi, 17- katta boldir suyagi, 18-kichik boldir suyagi, 19-qo‘shilib o ‘sgan kichik va katta boldir suyaklari, 20-tovon suyagi, 21-oyoq kaft suyaklari, 22-barmoq falangalari, r
— barmoq rudimenti, I, II, III, IV, V rim raqamlari — barmoqlar tartibi.


Xususan oyoqlarining tipik besh barmoqli tipda tuzilgan­ ligi, kamar va oyoq skeletlaming uchta gomodinam element­ lardan shakllanganiigi, chanoq kamarining o‘q skeleti bilan bogiiq boiishi, bosh skeletining autostiliya tipda tuzilgan­ ligi, ya’ni tanglay kvadrat tog‘ayining bosh skeletiga qo'shilib ketganligi, til osti yoyining boshqa elementlarga aylanganligi, jabra qopqoqlarini butunlay, yoylarini esa qisman reduksiya- langanligi va nihoyat, umurtqa pog'onasining bir necha boiimlarga ajralganligi ularning progressiv belgilaridir. Bosh skeletida suyaklarning kam boiishi, umurtqa pog'onasi bo'yin va quymich bo'lim larining kam taraqqiy etganligi, qovurg'alarning boimasligi, dum umurtqalarining bitta suyak
—urostilga aylanganligi, chanoq kamari yonbosh suyagining uzun boiishi va sakrab yurishiga moslanishi tufayli baqa oyoq­ lari skeletining quruqlikda yashovchi boshqa hayvonlarnikiga nisbatan juda boshqacha tuzilganligi, baqaning adaptiv belgi­ lari hisoblanadi. Yuqorida aytib o'tilgan dumsiz amfibiyalar turkumi vakillarining skeletiga xos adaptiv belgilaming ham­ masi ham suvda ham quruqlikda yashovchilarning boshqa tur­ kumlari (dumlilar va oyoqsizlar) vakillarida uchramaydi.
Bosh skeleti. Suvda ham quruqlikda yashovchilar bosh skeleti baliqlamikiga nisbatan birmuncha o'zgarishlarga uchra­ gan. Ularda tipik quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlar bosh skeletiga xos bir qator belgilar paydo boigan. Ayniqsa, ularda bosh skeletining visseral qismida ko'proq o'zgarishlar sodir boigan. Avvalo, bu o'zgarishlarni amflbiyalarning bosh ske-leti ko'pchilik baliqlarning bosh skeletidan xondral va teri suyaklarining yaxshi rivojlanmaganligidan, autostiliya qisman eshitish va qisman til osti apparatiga aylangan, o'zgargan til
93


osti va jabra yoylarining boiishidan jabra qopqog'ining reduksi- yalanganligidan bilsa bo'ladi. Binobarin, ko'pchilik amfibiya- larda jabra apparatining yo'qolishi, birinchi eshitish suyakcha- larining va til osti skeletining paydo bo'lishi visseral skeletda sodir bo'lib, bu hayvonlaming yarim quruqlikda yashashi bi­ lan bog'liqdir.
Quyida baqaning bosh skeleti tuzilishi bilan tanishib chiqamiz (54-rasm).
Baqaning bosh skeleti ikki bo'limga: miya qutisi va visseral skeletga boiinadi.