Umumiy psixologiya

Rivojlantiruvchi: Talabalarningo‘smirlikYoshdagibolalarningYoshvapsixologikxususiyatlariniinbatgaolganxoldaularbilanishlash, muammolivaziyatlarniechishko‘nikma-malakalarinirivojlantirish
6.1.O‘smirlikYoshidagio‘quvchilarningxulq-atvorxususiyatlari

O‘smirlik 10-11 Yoshlardan 14-15 Yoshlargachabo‘lgandavrnitashkiletadi. Hozirgio‘smirlaro‘tmishdoshlariganisbatanjismoniyaqliyvasiyosiyjihatdanbirmunchaustunlikkaega. Ulardajinsiyetilish, ijtimoiylashuvjarayoni, psixiko‘sisholdinroqnamoyonbo‘lmokda. Aksariyato‘quvchilardao‘smirlikYoshigao‘tish, asosan, 5-sinflardanboshlanadi. «Endio‘smirbolaemas, biroqkattahamemas» - aynishuta’rifo‘smirlikdavriningmuhimxarakterinibildiradi.O‘smirlik – bolalikdankattalikkao‘tishdavribo‘lib, fiziologikvapsixologikjihatdano‘zigaxosxususiyatlaribilanxarakterlanadi. Bubosqichdabolalarningjismoniyvapsixiktaraqqiyotijudatezlashadi, hayotdagiturlinarsalargaqiziqishi, yangilikkaintilishortadi, xarakterishakllanadi, ma’naviydunyosiboyiydi, ziddiyatlaravjoladi. O‘smirlikbalog‘atgaetishdavribo‘lib, yangihislar, sezgilarvajinsiyhayotgataalluklichigalmasalalarningpaydobo‘lishibilanhamxarakterlanadiBuYoshdao‘smirrivojidakeskino‘zgarishlarro‘yberaboshlaydi. Buo‘zgarishlarfiziologikhamdapsixologiko‘zgarishlardir.Bo‘ygao‘sishbirtekisbormaydi: qiz-bolalar 5-7 smo‘ssalar, o‘g‘ilbolalar 5-10 smo‘sadilar. Bo‘yigakarabo‘sishpaysimonilksuyaklarninguzunlashishivaumurtqaqisminingkattalashishihisobigaro‘yberadi.

Og‘izbo‘shlig‘ivahalqumdagio‘zgarishlaroqibatidatovushtembrihamo‘zgaradi. Buo‘g‘ilbolalardaqizbolalarganisbatanko‘prokdarajadasodirbo‘ladi. O‘g‘ilbolalarningtovushivazminrokbo‘libqoladi, do‘rillaydi.

Garchibudavrdamushaklartezsur’atbilano‘ssaham, mustahkamlashsaham, lekinbaribiroyoqvaqo‘lsuyaklariningo‘sishsur’atiorqadaqoladi. O‘smirlardabuxususiyatularningbeso‘naqayxatti-harakatlarida, yurish-turishlaridagiqo‘pollikka, katta-kattaodimtashlashlarigasababbo‘ladi.

Fiziologiko‘zgarishjinsiyetilishningboshlanishivabubilanbog‘liqravishdatanadagibarchaa’zolarningmukammalrivojlanishivao‘sishi, hujayravaorganizmtuzilmalariningqaytadanshakllanaboshlashidanamoyonbo‘ladi. Organizmdagio‘zgarishlarbevositao‘smirendokrinsistemasiningo‘zgarishlaribilanbog‘liqdir. Budavrdaichkisekretsiyabezlaridanbirigipofizbeziningfunksiyasifaollashadi. Uningfaoliyatiorganizmto‘qimalariningo‘sishivamuhimichkisekretsiyabezlarining(qalqonsimonbez, buyrakustibezivajinsiybezlar) ishlashinikuchaytiradi. Natijadabo‘yo‘sishitezlashadi, jinsiybalog‘atgaetish (jinsiyorganlarningrivojlanishi, ikkilamchijinsiybezlarningpaydobo‘lishi) amalgaoshadi.Ko‘krakqafasihamgavdaningbo‘yo‘sishiganisbatansekinrivojlanadi. Buningnatijasidaayrimo‘smirlarningelkasi, ko‘kragitorbo‘libqoladi, buesao‘znavbatidakislorodetishmasligiga, nafasqisishigaolibkeladi. Kislorodetishmasliginatijasidaruhiyfaoliyatgaputuretadi. Budavrdayurakkengayishibilanqontomirlarihamyo‘g‘onlashadi. Qonaylanishsistemasiningqaytaqurilishi, vegetativnervsistemasidagibarqarorlikqonaylanishinibuzadivao‘smirdaba’ziqonbosiminingortishiro‘yberadi.

Budavrdaayniqsajinsiybezlarfaoliyatikuchayadi. O‘smirdaro‘yberadiganbiologik-jismoniyo‘zgarishnatijasidauningpsixikdunyosidatubburilishnuqtasivujudgakeladi.O‘smirlikYoshidaularningxulq-atvorigaxosbo‘lganalohidaxususiyatlarnijinsiyetilishningboshlanishibilanizohlabbo‘lmaydi. Jinsiyetilisho‘smirxulq-atvorigaasosiybiologikomilsifatidata’sirko‘rsatib, buta’sirbevositaemas, balkiko‘proqbilvositadir.

O‘smirlaro‘zlarinikattalardektutishgaharakatqiladilar. Ularo‘zlarininglayoqat, qobiliyatvaimkoniyatlarinima’lumdarajadao‘rtoqlarivao‘qituvchilarigako‘rsatishgaintiladilar. Buholatnioddiykuzatishyo‘libilanhamosonginako‘rishmumkin. O‘smirlikdavri«o‘tishdavri», »krizisdavr», «qiyindavr» kabinomlarniolganpsixologikko‘rinishlaribilanxarakterlanadi. CHunki, buYoshdagio‘smirlarningxatti-harakatidamuqobil, yangisharoitlardao‘zo‘rninitopaolmaganligidanpsixikportlashhollarihamkuzatiladi. O‘zdavridaL.S. Vigotskiybundayholatni “psixikrivojlanishdagikrizis» debnomlagan.Kichikmaktabdavridanso‘ngbolaalohidaolinganshaxssifatidao‘z-o‘zigamunosabatinishakllantirishjarayonidaasosanikkibosqichniboshidankechiradi. Bubosqichlaro‘smirlikYoshiniikkixildavrga - kichiko‘smirlikdavrivakattao‘smirlikdavrlarigato‘g‘rikeladi. Birinchibosqichdao‘smiro‘zini ”bola”lardanajratib, endio‘zinikattalarolamigamansubliginita’kidlamoqchidekbo‘ladi.Kattalarhayotigakirishgaqiziqisho‘smirlarningasosiyxarakteristikalarihisoblanadi.

Budavruchunkattalarningxatti-harakatlarigataqlidqilishvao‘ziningmanashuyarashmaganqiliqlarigatanqidiybahoberaolmaslik, uningkattaYoshlikishilargayaqinbo‘lishi, yordamberayotganbirguruhtengdoshlaribilanortiqdarajadabog‘liqbo‘libqolishivashusingariholatlarxarakterlidir. Ikkinchibosqichdao‘smirendio‘ziningYoshbolaemasligigashubhaqilmaydivao‘zliginianiqanglayboshlaydi, o‘zshaxsiniulug‘lab, o‘zigaxosharakatlarqilaboshlaydi.O‘smirlarnio‘zshaxslarihaqidagifikrlarko‘prokqiziqtiradi, ularo‘zlarinibilishga, maqsadlirivojlantirishga, tarbiyalashgaharakatqiladilar.

O‘smirlikdavridaichkierkinlikningo‘sishida, o‘z-o‘zinianglashlayoqatlarida, mustaqilxatti-harakatlaridakattasifato‘zgarishlariyuzberadi. Bundayo‘zgarishlarningyuzagakelishidairodaninghamahamiyatikatta. Irodaoliypsixikfunksiyasifatidao‘smirningerkinharakatqilishquroli, Shuningdek, shaxsirivojiningmagistralchizig‘ibo‘libhisoblanadi.Budavrgakelibuningharakatlario‘zibilano‘rtoqbo‘lganbirguruhtengdoshlarigabog‘liqbo‘lmayqoladi. O‘rtoqlario‘smirgao‘zito‘g‘risidaginoto‘g‘ritasavvurlardanqaytib, jiddiyo‘ylabko‘rishgaunimajburqilmoqchibo‘lganlaridahamubemalolradjavobiniberishivao‘zfikridaqat’iyturibhimoyaqilishimumkin. Budavrdao‘zgakishilarningichkidunyosigaortiqchaqiziqishbilanqarashvao‘zxatti-harakatlarinio‘zitahlilqilish, o‘z-o‘zinitarbiyalashningelementlariniyuzagakelishimanashuikkinchibosqichdagio‘smirlarhayotigaxosxususiyatlardir. O‘smirlikdavrigako‘pinchaso‘zgakirmaslik, o‘jarlik, tajanglik, o‘zkamchiliklarinitanolmaslik, urushqoqlikkabisalbiyxususiyatlarxosdir.O‘smirlarhayotda, ekrandavakitoblardakattalarningmustaqilliginivaerkinligini, ularningkattavaqiziqarliishlarini, dadilharakatlarini, qahramonliklarini, atrofdagilarorasidagiobro‘lariniko‘radilarhamdahavasqiladilar.O‘smirdakattaYoshliodambo‘lishgayokihechbo‘lmagandakattaYoshliodambo‘libko‘rinishgaqiziqish, intilishpaydobo‘ladivabuxohishniamalgaoshirishungaosondekbo‘libko‘rinadi. O‘smirlarningehtiyojlarivaimkoniyatlariningo‘zaromoskelmasligio‘smirlarbilanota-onalari, o‘qituvchilarivaboshqamurabbiylario‘rtasidaqarama-qarshiliknikeltiribchiqaradi.

O‘smiro‘ziningjudako‘pistaklari, «xohlayman»lariniamalgaoshirishgaintiladi: kattaYoshliodamlaregabo‘lganham­manarsalardanfoydalanishga, erkin, mustaqilvaozodbo‘lishgaintiladi. Tevarak-atrofdagiodamlargao‘ziningahamiyatgaegaekaniniko‘rsatishuchunukuchli, ko‘rqmasvaepchilbo‘lishgainti­ladi. Tarbiyachilarhamo‘ztarbiyalanuvchilarixuddishundaybo‘lishlariniistaydilar, ammoularanashufazilatlarningfaqat «kerakligi»uchunshundaybo‘lishiniistaydilar. Anashunday «xohlayman» va«kerak» o‘rtasidagiqarama-qarshiliklarba’zanoilada, maktabda, keskinziddiyatlivaziyatlarniyuzagakel­tiradi. Tarbiyalangan odamda «xohlayman» fakat «kerak»ni bajarish orqaligina amalga oshiriladi. Agar o‘smir bolatushunishga o‘rgatilmagan bo‘lsa va «kerak» bo‘lgan narsani bajarishga odatlanmagan bo‘lsa, u o‘zboshimchaligini namoyon qilish orqali tarbiyachilarning talablariga qarshilikqiladi hamda o‘zining shaxsiyasoslanilmagan xohishlari asosida ish tutadi.O‘smirningyangihuquqlargada’vosi, avvalo, kattalarbilano‘zaromunosabatlarningbutunmuhitigaoidbo‘ladi. O‘smiravvalbajonidilbajaradigantalablargaendiqarshilikko‘rsataboshlaydi: uningmustaqilliginicheklashganda, vasiylikqilishganda, yo‘naltirishganda, nazoratqilishganda, quloqsolishnitalabqilishganda, jazolashganda, uningqiziqishlari, munosabatlarivafikrlaribilanhisoblashishmagandaujudaxafabo‘ladivanorozilikbildiradi. O‘smirdao‘zqadrinibilishhissipaydobo‘ladivauo‘zinikamsitish, mustaqillikhuquqidanmahrumqilishmumkinbo‘lmaganinson, debbiladi. Bolalikdagikattalarbilanbo‘lganmunosabathaqidagifikrlario‘zgaradivauningo‘zkattaligidarajasihaqidagitasavvurlaribilanmoskelmayqoladi. Ukattalarhuquqinicheklaydi, o‘zinikiniesakengaytiradi. Kattalarningo‘zshaxsivainsoniylikqadrinihurmatqilishlarinixohlaydi, ishonchvamustaqilliknamoyonetishgada’voqiladi, ya’nikattalarbilanma’lumtenghuquqlilikkavaularningshunarsanitanolishlarigaerishishgaharakatqiladi.

O‘smirlikdavrigakimningdirxatti-harakatiniimitatsiya - qilishxosdir. Ko‘pinchaularo‘zlarigatanishvayoqadigankattalarningxatti-harakatlarigaimitatsiya, taqlidqiladilar.

O‘smirlarbudavrdachekishhamdaspirtliichimliklargaqiziqibqolishlarihammumkin. O‘smirkattaodam,Shuningdek,chekuvchi, ichuvchisingariyangirollardao‘zininoqulayhisqiladi. Psixikrivojijihatidanbolalargayaqin, lekinehtiyojlarijihatidankattalargayaqinbo‘lgano‘smirdajudako‘pnoqulayvatashvishgatushuvchiholatlarbo‘ladivaularo‘smirdakrizisniyuzagakeltiribchiqaradi.Bukriziso‘smirningma’naviyo‘sishi, Shuningdekpsixikasidagio‘zgarishlarbilanhambog‘liqdir. Budavrdabolaningijtimoiymavqeio‘zgaradi, o‘ziningyaqinlari, do‘stlari, tengdoshlaribilanyangimunosabatlaryuzagakeladi. Lekinengkattao‘zgarishuningichkidunyosidayuzagakeladi. Ko‘pginao‘smirlardao‘zidanqoniqmaslikholatikuzatiladi. Shuningdek, o‘zihaqidagimavjudfikrlariningbugunundasodirbo‘layotgano‘zgarishlargato‘g‘rikelmayotganligio‘smirniasabiylashishigaolibkeladi. Buesao‘smirdao‘zihaqidasalbiyfikrvaqo‘rquvniyuzagakeltirishimumkin. Ba’zio‘smirlarninimauchunatrofdagilar, kattalar, Shuningdek, ota-onasigaqarshichiqayotganliginianglayolmayotganligitashvishgasoladi. Buholatularniichdanasabiylashishlarigasababbo‘ladivao‘smirlikdavrikrizisiyuzagakeladi.Krizisboladagimavjudtushkunlik, yolg‘izlikkaintilish, passivlikyokiaksi, o‘jarlik, qaysarlik, agressivlik, hayotgasalbiymunosabatlarningkechishidanamoyonbo‘ladi. Bundaypaytlardauo‘zisingarikattafiziologik, psixologiko‘zgarishlarkechayotgano‘rtog‘ibilanmuloqotqilishgakattaehtiyojsezadi. Do‘stio‘smirgaijobiyta’sirqiladimiyokiuniyo‘ldanurib, yomonta’­sirqiladimi — bunarsauningaxloqiyqiyofasibilanbog‘liq.

O‘rtoqlariningta’siriostidao‘smiro‘ziningehtiyojlarivaistaklariniqondirishimumkin. Agardabundanqanoatlanishungakattamamnunlikbag‘ishlasa, bundayhollardauningba’zibirharakatyokiqiliqlarganisbatanbo‘lgantasodifiyqiziqishlaridastavvalishtiyoqga, undankeyinehtirosyokiodatgaaylanishimumkin. Anashundayyo‘lbilano‘quvchilarda, masalan, matematikaga, fizikayokiximiyaga, duradgorlik, slesarlikyokiqandaydirboshqabirishlarganisbatanishtiyoqyuzagakeladi, ammoo‘quvchilarxuddishundayyo‘lbilanyolg‘onchilikka, bezorilikkavaboshqaaxloqsizxatti-harakatlargahamo‘rganibqolishlarnmumkin.

O‘smirlikdavridagibarchanomunosibharakatlarbirondao‘tibketadiganxohishlarningko‘pligidanvakelibchiqadiganoqibatninihoyatdayuzatarzdako‘rabilishlikdankelibchiqadi. Deyarlibarchazararlixohishlaroldinzararsizvaengillikbilanamalgaoshiriladigandekbo‘libko‘rinadiganko‘ngilochishtarzidagiishlardanboshlanadi. Biroq, aslidaesabuishlarniamalgaoshirishgao‘smirlarningimkoniyatlarietmaydi. Bungashaxstaraqqiyotiningtabiiyehtiyojlarita’sirqiladi.Agardao‘smirbolalarfaqatbajaraoladiganishlarniqilganlaridaedi, ularo‘zlariningpsixikxususiyatlarinirivojlantiraolmaganbo‘laredilar. O‘smirlar, o‘zlariningturlixilxohishlarinibevositaqondirishdanbo‘laknarsaniko‘raolmaydilarvabundayxohishlarxatarlioqibatlargatomonyo‘llagandao‘zlarinivaqtidato‘xtatibqolaolmasliklarihammumkin. O‘quvchilarnio‘zxatti-harakatlariningoqibatlarinioldindanko‘rabilishgavao‘zlarinitutabilishgao‘rgatishtarbiyachilarningasosiyvazifasidir.

O‘smirlarhaddantashqarig‘ayratlivabesaramjonbo‘ladilar, ularuchunbekorchilikjudaog‘irdir, birxiltarzdagiishlardantezdatoliqadilar, birxildagiishbilanqiziqmayqo‘yadilar, buesaularningta’limjarayonlarimuvaffaqiyatigakuchlita’sirqiladi. Binobarin, o‘smirlargamuvaffaqiyatlita’limvatarbiyaberishdaularniturlifaoliyatlargaqiziqtirishvaharturlifoydalimashg‘ulotlargajalbqilishham­da, qiyinrok, lekinkuchlarietadiganishlarbilanshug‘ullantirishnihoyatdamuhimdir.