Umumiy psixologiya

O‘smirlikdavridaetakchifaoliyatshaxsiy -intimmuloqotdir.

O‘rtoqlariningta’siriostidao‘smiro‘ziningextiyojlarivaistaklariniqondirishimumkin. Agardabundanqanoatlanishungakattamamnunlikbag‘ishlasa, bundayxollardauningba’zibirharakatyokiqiliqlarganisbatanbo‘lgantasodifiyqiziqishlaridastavvalishtiyoqga, undankeyinextirosyokiodatgaaylanishimumkin. Anashundayyo‘lbilano‘quvchilarda, masalan, matematikaga, fizikayokiximiyaga, duradgorlik, slesarlikyokiqandaydirboshqabirishlarganisbatanishtiyoqyuzagakeladi, ammoo‘quvchilarxuddishundayyo‘lbilanyolg‘onchilikka, bezorilikkavaboshqaaxloqsizhatti-harakatlargaxamo‘rganibkolishlarimumkin.

O‘smirlarkattalarningulargabildiradiganishonchlarigakattaehtiyojsezadilar. Kattalarningo‘smirYoshdagilargata’sirko‘rsatishi, tarbiyaberishiuchunengqulaysharoit - buumumiymehnatbilanshug‘ullanishdir. AgarkichikYoshdagibolalaryordamchibo‘lishrollaridanqoniqsalar, o‘smirlar, ayniqsakattao‘smirlarkattalarbilantengravishdafaoliyatko‘rsatayotganlaridan, lozimbo‘lgandaularningo‘rnilarigahamishlayolishlaridanqoniqadilar. Kattalaro‘smirlarbilando‘stona, unito‘latushunganholdavaaqlbilanrahbarlikqilsalar, bungao‘smirlarijobiyqaraydilar, lekinburahbarlikkattaningxohish-istagiustunligidakechsa, undayholdaularto‘laqarshilikko‘rsatadilar. Buqarshilikko‘pinchasalbiynatijalarga, ba’zandepressiyaholatinihamyuzagakeltirishimumkin. Buholatko‘pinchaota-onasiavtoritarmunosabatdabo‘luvchio‘smirlarningoilalaridauchraydi. Bundayoilalardatarbiyalanayotgano‘smirlarhayotdamustaqilholdaharakatqilishlari, o‘zrejalariniamalgaoshirishlari, qiyinmas’uliyatnio‘zzimmalarigaolishlaribirmunchaqiyinkechadi.

Ularko‘pinchaintellektualxarakterdagimuammolarnihamqiyinchilikbilanengadilar. O‘smirlikdavridabolalarningatrofdagiodamlarbilanshaxsiyvaishyuzasidanbo‘ladiganmunosabatlaridagimavqeio‘zgaradi. Endio‘smirlaro‘yinhamdadamgakamroqvaqtlariniajratganholdako‘proqjiddiyishlarbilanshug‘ullanaboshlaydilarvaulardabilishjarayonlarijadalrivojlanaboshlaydi. O‘qisho‘smirlarhayotidakattao‘rinniegallaydi. Ulargamashg‘ulotlarningmustaqilshakllariyoqadi. Boshqadavrbolalariganisbatano‘smirlarningfanlarnimuvaffaqiyatlio‘zlashtirishlari, qiziqishlariningortishi, o‘qituvchiningo‘quvmaterialinitushuntiraolishmahoratigabog‘liq. Bilimo‘rganishehtiyojlariasosidaasta-sekinlikbilano‘quvfanlariganisbatanqat’iyijobiymunosabatshakllanadi. Budavrdao‘qishningyangimotivlariyuzagakeladi. Bumotivlaro‘smirning, hayotiyrejalari, kelajakkasbivaidealibilanbog‘liqbo‘ladi. Aynano‘smirlikdavridanboshlab, bolalarhayotiy, ilmiy, badiiybilimlarnikengaytirishgaalohidaehtiyojsezadilarvabungaharakatqiladilar. Bilimlibolatengdoshlariorasidahurmatgasazovorbo‘ladi. Bilimo‘smirlargaalohidabirquvonchbag‘ishlaydivauningtafakkurqilishlayoqatinirivojlantiradi. Budavrdao‘quvchilargaberiladigano‘quvmaterialininghajmikattabo‘lganiuchunhamunieslabqolishiyokibirnechamartatakrorlashyo‘libilano‘zlashtirishiqiyin. Buninguchuno‘quvchio‘quvmaterialiningmazmuninitahlilqilishi, undagimantiqiytuzilishnibilishimuhim. Budavrdabolalarningidroki, diqqativatasavvurlaririvojlanadi, lekinburivojlanishbolaningo‘zigavaatrofdagilargasezilmaganholdakechadi. SHubilanbirgabudavrdabolaningxotirasi, nutqi, tafakkurjarayonlarihamjadalrivojlanadi. Buo‘zgarishlaratrofdagilargasezilarlidarajadabo‘ladi. O‘smirlikdavridao‘z-o‘zinianglashdarajasikengayadivaundaboshqaodamlar, olamhaqidagibilimlarichuqurlashadi. O‘yinfaoliyatiasta-sekinkamayib, yangifaoliyatlaryuzagakelaboshlaydi. Psixikrivojlanishningyangibosqichiboshlanadi. O‘smirlikdavridao‘zfaoliyatininazoratetishrivojlanaboshlaydivao‘zini-o‘ziboshqarishgaintilishikuchayadi. Birso‘zbilanaytganda, o‘smirlikdavripsixikrivojlanishdakeskinburilishdavrihisoblanadi.

Ijobiysifatlar, ehtiyojlarvaintilishlarharbirYoshda, jumladan, ma’lumdarajadayo‘ldanozgano‘smirdahambo‘ladi. O‘smirlarhammanarsanibilishgaqiziqadilar. Ko‘pchiliko‘smirlarboshqalardanyomonroqbo‘lishnixohlamaydilarvao‘zmuhitidako‘zgatashlanibturishgahamdaboshqalardannimalarbilandirfarqqilishgaintiladilar. O‘smirlarninghammasig‘ayratlivafaoldirlar, biroq, o‘zlariningkuch-quvvatlariniqayoqqayo‘naltirishnihammavaqthambilavermaydilar. Binobarin, ularnibevosi­tanatijalaribilanxursandqiladiganxilma-xilfoydalivaqiziqarliishlarbilanbandqilishkerak. O‘smirlar, garchihammavaqthambungatayyoremasliklarigaqaramay, mustaqillikkaiiti­ladilar. Ammoko‘pinchamustaqilish-harakatlaruchunularningim­koniyatlaribo‘lmaydi. Demak, ularnimustaqilfaoliyatgayaxshiroqtayyorlashvaulargamustaqilishlarniishonibtopshirishhamdamuvaffaqiyatlibajarilishinihammavositalarbilanta’minlashkerak. O‘z-o‘zidanko‘rinibturibdiki, o‘smirlarpsixikasidaijobiytomonlaretarlidarajadamavjuddir. Buijo­biytomonlardanfoydalanibvaularnirivojlantirish, salbiyishtiyoq, mayl, ishlarvaxatti-harakatlarniyo‘qotishkerak.

Kattao‘smirlarastasekinlikbilanbevositaishlarivaxatti-harakatlariningnatijalarinihamdaoqibatlarinioldindanko‘raboshlaydilar. Ulardao‘z-o‘zinitutabilish, matonatpaydobo‘ladi, qarorlaribirmunchaqat’iybo‘laboshlaydi, irodatarkibtopadi. Ularo‘zlariningfaoliyatlaridaishtiyoqvaistaklardanko‘rako‘proksog‘lomfikrgaasoslanadiganbo‘ladilar. Ularningichkikechinmalarivaxayajonlariendiirodaviynazoratgabo‘ysundirilganbo‘ladi. Lekinaxloqiyvaestetikhislarningtaraqqiyotitufayliichkikechinmala­rivahayajonlariyanadakuchliroqbo‘ladi.Kattalarganisbatanqo‘polmunosabatningpaydobo‘lishi, noxushxulq-atvoralomatlari,o‘smiryashaydiganijtimoiyshart-sharoitlar, uningtengdoshlarivaturlijamoalardagimavqei, kattalarbilanmunosabati, maktabvaoilasidagimunosabatlarisababliyuzagakeladiganxarakterbelgilaridir. Manashuijtimoiysharoitlarnio‘zgartirishyo‘libilano‘smirlarningxulq-atvorigato‘g‘ridan-to‘g‘rita’sirko‘rsatishmumkin
6.2.O‘smirlarningintellektualrivojlanishi

Endio‘smirlaro‘yinhamdadamgakamroqvaqtlariniajratganholdako‘proqjiddiyishlarbilanshug‘ullanaboshlaydilarvaulardabilishjarayonlarijadalrivojlanaboshlaydi.Maktabta’limio‘smirbilishjarayonlarinirivojlanishyo‘nalishinisifatjihatidano‘zgarishdaasosiyomilbo‘libxizmatqiladi.O‘qisho‘smirlarhayotidakattao‘rinniegallaydi. Ularuchunmashg‘ulotlarningmustaqilshakllariyoqadi. Boshqadavrbolalariganisbatano‘smirlarningfanlarnimuvaffaqiyatlio‘zlashtirishlari, qiziqishlariningortishi, o‘qituvchiningo‘quvmaterialinitushuntiraolishmahoratigabog‘liq. O‘qishfaoliyatiasosidao‘smirningo‘z-o‘zinianglashdarajasikengayadi,boshqaodamlar, atrofolamhaqidagibilimlarichuqurlashadi. Psixikrivojlanishningyangibosqichiboshlanadi. Bilimo‘rganishehtiyojlariasosidaasta-sekinlikbilano‘quvfanlariganisbatanqat’iyijobiymunosabatshakllanadi. Budavrdao‘qishningyangimotivlariyuzagakeladi. Bumotivlaro‘smirning, hayotiyrejalari, kelajakkasbivaidealibilanbog‘liqbo‘lganholdabilishjarayonlaririvojlanishxarakterigao‘zta’siriniko‘rsatadi.

Aynano‘smirlikdavridanboshlab, bolalarhayotiy, ilmiy, badiiybilimlarnikengaytirishgaalohidaehtiyojsezadilarvabungaharakatqiladilar. Bilimlibolatengdoshlariorasidahurmatgasazovorbo‘ladi. Bilimo‘smirlargaalohidabirquvonchbag‘ishlaydivauningtafakkurqilishlayoqatinirivojlantiradi.

Bilishjarayonlariningrivojlanishidanutqog‘zakivayozmamavjudbo‘lishibilankuchlivositahisoblanadi. Maktabdagio‘quvjarayonlariningto‘g‘ritashkiletilishivaamalgaoshirilishibilano‘smirnutqiningto‘g‘ririvojlanishigaqulaysharoityaratiladi. Nutqnio‘zlashtirishgaharakatbuo‘smirningmuomala, bilishvaijodiyfaoliyatgakirishigaehtiyojvaintilishhisoblanadi.

O‘smirlikdavridanutqningrivojlanishibirtomondanso‘zboyliginingoshishihisobigabo‘lsa, ikkinchitomondantabiatvajamiyatdaginarsa, voqeavahodisalarningmazmun-mohiyatinianglashlarihisobigabo‘ladi. Budavrdao‘smirtilyordamidaatrof-borliqniaksettirishbilanbirqatordainsondunyoqarashinihambelgilabberishmumkinliginihisqilaboshlaydi. Aynano‘smirlikdavridanboshlab, insonnutqbilishjarayonlariningrivojlanishinibelgilabberishinitushunaboshlaydi.O‘smirniko‘pinchamuomaladaso‘zlarniishlatishqoidalari– “«Qandaykilibto‘g‘riyozishkerak?» «Qandaykilibyaxshiroqaytishmumkin?» ,«Nimadeyishkerak?», kabisavollarjudaqiziqtiradi. O‘smirlarmaktabdagio‘qituvchilar, kattalar, ota-onalarnutqidagikamchiliklariga, kitob, gazeta, radiovatelevideniediktorlarixatolarigateze’tiborberadilar. Buholato‘smirningbirtomondano‘znutqininazoratetishgao‘rgatsa, ikkinchitomondankattalarhamnutqqoidalarinibuzishlarimumkinliginibilishlarigavao‘zidamavjudxatoliklarnibirmunchabarhamtoptirishlarigaolibkeladi.

O‘smirso‘zlarningkelibchiqishtarixiga, ularninganiqmazmunivamohiyatigajudaqiziqadi. Uendio‘znutqidaYoshbolasingariemas, balkikattaodamlardekso‘zlarnitanlabishlatishgaharakatqiladi. Nutqmadaniyatiniegallashborasidao‘smiruchuno‘qituvchi, albatta, namunabo‘lishishartdir. Aynanmaktabta’limio‘smirbilishjarayonlarinirivojlanishyo‘nalishinisifatjihatidano‘zgarishdaasosiyomilbo‘libxizmatqiladi. Maktabdagio‘quvjarayonlariningto‘g‘ritashkiletilishivaamalgaoshirilishibilano‘smirnutqiningto‘g‘ririvojlanishigasharoityaratiladi. Nutqnio‘zlashtirishgaharakatbuo‘smirningmuomala, bilishvaijodiyfaoliyatgakirishishigaehtiyojvaintilishhisoblanadi.

O‘smirlikdavridao‘qishmalakalari,yozmavamonologiknutqjadalrivojlanadi. 5-sinfdanboshlabto 9-sinfgachao‘qishto‘g‘ri, tezvaifodalibo‘lishdarajasidan, yoddanifodali, ta’sirliaytibberaolishdarajasigachako‘tariladi. Monologiknutqesaasardagikichikbirparchaniqaytaso‘zlabberishdan, mustaqilravishdanutqvachiqishlartayyorlash, og‘zaki - mulohazayuritish, fikrbildirishvaularniasoslabberishgachao‘zgaradi. YOzmanutqhamrivojlanganholdao‘smirlarendiulargaberilganerkinmavzubo‘yichamustaqilholdainshoyozaoladilar. O‘smirlarningnutqito‘latafakkurbilanbog‘liqholatidaamalgaoshiriladi. 5-6 sinflardagio‘quvchilarog‘zakivayozmamatnuchunrejatuzib, ungaamalqilaoladilar.O‘ziyozganfikrniqayta-qaytao‘qib, o‘znutqinianalizqilibko‘rishgamajburqiladi. O‘quvchiyozibbayonqilayotganida, ko‘pincha, buishinibirnechamartaqaytako‘ribchiqishga, o‘zgartirishga, to‘ldirishga, qaytadanishlabchiqishgamajburbo‘ladi.

O‘quvchio‘qituvchiningtopshirig‘igabinoanyozmaishlarbajarayotganidao‘ziningshuishigabahoberilishini, ammobubahoishningfaqatmazmunigaqarabginaberilibqolmasdan, balkishubilanbirga, o‘zfikrining «qandaytil» bilanbayonqilinganigaqarabhambaholanishinioldindanbilibturadi. Manashuhollarninghammasibolanio‘znutqinigrammatikavalogikatalablarigamuvofikkeladiganqilib, ongliravishdatuzishgamajburetadi.Adabiyotdarslaribilanshug‘ullanisho‘quvchilarnutqiningo‘sishigaayniqsakattata’sirqiladi. O‘quvchilaradabiyotdarslaridato‘g‘rituzilgannutqningengyaxshinamunalaribilantanishadilar.

Bolalarningyozmanutqniegallashlariularningnutqinio‘stirishdamuhimbosqichbo‘ladi. O‘quvchiyozmanutqnito‘g‘ritushunishnio‘rganiboladi, o‘zfikrlariniyozmanutqholidabayonqilishvaboshqalargatushuntirishnio‘rganadi. Kitobo‘qishvaayniqsao‘zidagifikrlarniyozmatarzdaifodalab, bayonqilibberishtilninggrammatikatuzilishiniegallashdakattaahamiyatgaega.YOzmabayonqilishvaqtidafikrnito‘liqtushuntiribberishzarurligio‘quvchinio‘ziyozayotganlariningmazmunigaginadiqqatqaratmasdan, balkiqandayqilibyozayotganligigahame’tiborberishgamajburetadi.

YOzmanutqniegallashog‘zakinutqnivaayniqsamo­nolognutqnito‘g‘rivakengroqqilibtuzishgayordamberadi.

O‘quvchimaktabdaberilgantopshiriqnitayyorlashvaqtidashutopshiriqnio‘ziga-o‘zigapiribberishnimuttasilmashqqilibturishio‘quvchinutqiningo‘sishigakattata’sirkiladi. O‘quvchidarslarnitayyorlayotganvaqtdashu
darslarnikitobdano‘qibginaqolmasdan, balki, odatda, ukitobdano‘qigannarsalarinikitobniyopibko‘yib, o‘z-o‘zigayokiyonidagisherigigaso‘zlabhamberadi. Bundayhollardao‘quvchio‘zitayyorlayotgandarsnigrammatikaqoidalarigato‘g‘ririoyaqilganholdaayniqsa, tushunarliqilib
og‘zakigapiribberishgaintiladi^:. O‘kituvchio‘quvchiningnimalarnibilganligivabilganlariniqandaygapiribberishibilanginakifoyakilmasdan, balki, shubilanbirga, shubilgannarsasinikandaykilibvaqaytarikagapi­
ribberayotganigahame’tiborberishinio‘quvchiyaxshitushunadi.

-O‘quvchiovozchiqarib, aynanyokio‘zsuzlaribilantakrorlashyo‘libilano‘ziningartikulyasiyaapparatinimashqqildiradi, o‘znutqiningqaydarajadato‘g‘riligininazoratqiladi, shubilanbirgao‘zio‘zlashtirganbilimlarningto‘g‘riliginivamustahkamliginihamnazoratqiladi.

Albatta, o‘quvchinutqiningo‘sishidao‘qituvchiningnutqikattarolo‘ynaydi, chunkio‘kituvchiningnutqio‘quvchilaruchunnamunalinutqhisoblanadi. SHusababli, harbiro‘qituvchio‘quvchilarnutqinio‘stirishgaintilib, o‘zihamo‘znutqinitakomillashtirishustidato‘xtovsizvatinmayintilishilozim.