Umumiy psixologiya” fanidan o`quv- uslubiy majmua ta`lim yo`nalishi: Barcha ta`lim yo`nalishlari uchun

Motiv muammosi va uning echimiga doir mulohazalar

Sobiq sho‘ro psixologiyasi motivlar muammosini dialektik materializm prinsiplariga asoslanib tadqiq etgan. Bu esa, eng avvalo, motivlar tizimi inson hayoti va faoliyatiga murakkab tuzilgan bosh-qaruvchisi (regulyatori) sifatidatushunishni bildiradi. Mazkur yo‘nalishga daxldor psixologlar o‘rtasida shaxsning faolligi, ongning faolligi haqidagi g‘oyalar keng tarqalgan. Jumladan, S.L.Rubinsh-teyn motivlashgan tizimning inson borliqni aks ettirishdagi aso-siy rolini ko‘rsatib, shunday mulohazalarni ta’kidlab o‘tadi: bi-rinchi bo‘lib kuzatish ob’ektlari emas, balki ehtiyoj ob’ektlari va inson xatti-harakatlari beriladi. Motivlashgan ustanovkalarning faollikka oid o‘ziga xosligi ham shunday tuzilgan va u o‘zi xoxlagan borliqning elementi va holatini belgilashga xizmat qiladi. Ularning fikricha, tashqi olamga munosabatning faol motivatsion xusu-siyatini ko‘rsatib o‘tishning o‘zi kifoya. S.L.Rubinshteyn «Ong — bu faqatgina aks etish emas, balki insonning tashqi muhitga nisbatan munosabati hamdir», deb yozadi.

Motivlarning tuzilishi bilan bevosita borliq ongning bosqichli tuzilishi muammosi psixologlar tomonidan tezkorlik bilan hal kilish, echish, tekshirish, tadqiqetish zarur bo‘lgan dolzarb masalaga aylanib bormoqda.

S.L.Rubinshteyn ongning rolini ko‘rsatish bilan bir qatorda psi-xikaning ko‘p qirraliligi nuqtai nazaridan turli bosqichlarda ruhiy jarayonlarning vujudga kelishi, kechishi holatlarini tushuntirib berishga erishgan. Har qanday shaxsning xulq-atvorini psixologik jihatdan tushuntirishda qo‘zg‘atuvchilar (qo‘zg‘ovchilar)ni turli bosqich-larda o‘zaro murakkab bog‘likdikda olib qarash, ko‘rish lozim, deb ta’kidlaydi. Bu ko‘p bosqichli tuzilma boshqarishni anglashilgan bosqichi singari anglanmagan motivatsion tendensiyalarni o‘z ichiga oladi.

Sobiq sho‘ro psixologlari motiv tuzilishining bosqichli konsepsiyasini ishlab chiqarishda quyidagi. mulohazalarga tayanganlar:

a) ongningtarixiy kelib chiqish jarayoni bilan inson xulq-atvo-

rini boshqarishning murakkab tizimiga ega ekanligi;

b) ontogenezda bola shaxsining individual (yakkahol) shakllanish

jarayoni bo‘lmish genetik dalillarga asoslanganligi va boshqalar.

Motivlar tuzilishini genetik bosqichda shakllanish ehtimolini tahlil qilish natijasida uning sodda, bir bosqichli tizimdan murakkab, ko‘p bosqichli yuksak darajaga o‘sib o‘tish jarayoni ishonchli omillar yordami bilan yaqqol ko‘rsatib beriladi. Umumlashtirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, sobiq sovet psixologlari motivlarning tuzilishi muomalasini tadqiq qilishda ularning dinamik va ma’noviy tomonlarining birligi prinsipidan kelib chiqish maqsadga muvofiq. Ular faol motivning dinamik holati haqida mulohaza yurit-ganlariga mazkur faoliyatning ba’zi jarayonlarida uning dinamikasi o‘ta bo‘rttirib talqin qilinadi.

SHuni alohida ta’kidlab o‘tish maqsadga muvofiqki, sobiq sovet psixologlari motiv tuzilishiga oid masalaga yondashish jarayonida butun e’tiborini uning mazmuniy jabhasini alohida ko‘rsatishga, ma’noviy tomonlarining birlamchiligini belgilashga yo‘naltiradi.