Umumiy psixologiya” fanidan Mavzu: “O‘smir yoshidagi o‘quvchilarda “Men’’ konsepsiyasining o‘ziga xosligi” kurs ishi bajardi

2.2. O‘smirlik davrida "men" obrazining xususiyatlarini o‘rganish.
12 yoshdan 17 yoshgacha bo‘lgan o‘smirlardan 110 ta savolga javob berish so‘ralgan, ularning ko‘rsatmalarida ikkita javob varianti mavjud - "qo‘shilaman - rozi emasman". (1-ilovaga qarang) Sinovdan oldin ushbu savollarga javob berish qoidalari bo‘yicha brifing o‘tkazildi. Asosiy qoida shundaki, to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri javoblar yo‘q. O‘smirlar katta qiziqish bilan javob berishdi va ular uchun tushunarsiz bo‘lgan joylarda ular tashxisga jiddiy yondashishni ko‘rsatadigan tushuntirishni so‘rashdi. 110 ta savolga javob berish qiyin va ko‘p vaqt talab etadi, ammo tashxis qo‘yilgan odamlar o‘zlarining hurmati nima ekanligini bilishni juda xohlashgan va shuning uchun ular natijalarni kutishmoqda. Va ularning diagnostikaga javoblarini ilovada ko‘rishingiz mumkin.
Diagnostikaning fotomateriallari mavjud va tashxis qo‘yilganlar hali voyaga etmaganligi sababli, ota-onalarning fotosuratlari va diagnostika ma'lumotlarini kurs ishida foydalanishga ruxsati bor. Ushbu uslubning maqsadi javoblarni tahlil qilish orqali o‘smirning o‘ziga bo‘lgan munosabati va o‘zini o‘zi qadrlash sifatini aniqlashdir. Ko‘rsatkichlarning qiymati o‘lchovga qarab o‘zgaradi. Ya'ni, bir shkalada yuqori ko‘rsatkich normaga mos kelishi mumkin, boshqasida esa mos kelmasligi mumkin. O‘ziga bo‘lgan munosabat insonning o‘z "men" ning ma'nosi haqidagi g‘oyasi sifatida qaraladi. O‘ziga bo‘lgan munosabat ko‘p jihatdan o‘z qadr-qimmatini tajribasi orqali namoyon bo‘ladi: o‘zini hurmat qilishdan o‘zini kamsitishgacha. Qadriyatlar maxsus stencil kaliti yordamida 9 ta shkalada hisoblangan.
O‘smirlarning 40 foizida (2 kishi) ko‘rsatkichlar qolganlarga qaraganda yuqori. Sifatli tahlil. Yaqinlik shkalasi. Past ko‘rsatkich 12 yoshli o‘spiringa tegishli bo‘lib, ichki halollik, etarlicha rivojlangan aks ettirish va o‘zini chuqur anglashdan dalolat beradi. Yuqori ko‘rsatkich 14 yoshli o‘smirga to‘g‘ri keladi va u shaxsning himoyalangan xulq-atvorini, umumiy qabul qilingan xulq-atvor me'yorlariga muvofiq yashash istagini aks ettiradi. Inson o‘zi bilan ochiq munosabatlardan qochishga intiladi.
O‘ziga ishonch shkalasi. Eng past ko‘rsatkich 14 yoshli o‘smirda, lekin unga tanish bo‘lgan vaziyatlarda u ishlash qobiliyatini va o‘ziga ishonchini saqlab qoladi. Qiyinchiliklarning kutilmagan ko‘rinishi bilan o‘ziga bo‘lgan ishonch yo‘qoladi. 12 yoshli o‘smirdagi yuqori ko‘rsatkich o‘ziga ishonchni, ichki "men" ning kuchliligini, muloqotda yuqori jasoratni tavsiflaydi. O‘z-o‘zini boshqarish shkalasi. Past ko‘rsatkich - 14 yoshli o‘smir. Vaziyatga moslashish darajasiga qarab o‘z "men"iga munosabat xususiyatlarini ochib beradi. O‘zlari uchun yangi vaziyatlarda "men" ning tartibga solish qobiliyati zaiflashadi Eng yuqori ko‘rsatkich 15 yoshli o‘smirdir. O‘z shaxsiyatini rivojlantirishning asosiy manbai sifatida o‘zini hurmat qilish xarakterlidir. Inson o‘zining "men"ini ichki yadro sifatida his qiladi, u o‘zini tashqi ta'sirlarga qarshi turishga qodirligini his qiladi.
15,16 va 17 yoshlilar uchun past ko‘rsatkich. Bu yoshdagi o‘smirlar o‘zlarini boshqalarning hurmatini qozonishga qodir emas deb hisoblaydilar. Tasdiqlash va qo‘llab-quvvatlash kutilmaydi. Eng yuqori ko‘rsatkich 12 yoshda. Inson o‘zini odamlar tomonidan qabul qilingan deb biladi. U o‘zini sevishini va qadrlanishini his qiladi. (4-rasmga qarang) O‘z-o‘zini baholash shkalasi. Past ko‘rsatkich 14 yoshga to‘g‘ri keladi, bu odamning shaxsiyatining o‘ziga xosligiga chuqur shubhalanishini, uning ma'naviy "men" ni qadrlamasligini ko‘rsatadi. Yuqori ko‘rsatkich 12 va 17 yoshga to‘g‘ri keladi. Bu odamlar o‘zlarining ma'naviy imkoniyatlarini, ichki dunyosining boyligini yuqori baholaydilar. O‘ziga bo‘lgan ishonch ularga atrof-muhit ta'siriga dosh berishga yordam beradi. (5-rasmga qarang) O‘z-o‘zini qabul qilish shkalasi. 14 yoshli o‘smirda past ko‘rsatkich bor, bu o‘z-o‘zini idrok etishning umumiy salbiy fonini, o‘zini juda tanqidiy idrok etishga moyilligini ko‘rsatadi.
17 yoshli o‘smirda yuqori ko‘rsatkich bor, bu yaxshi tasdiqlangan takabburlikdan dalolat beradi, o‘zini o‘zi anglashning umumiy foni ijobiydir. O‘z-o‘zini bog‘lash shkalasi hozirgi holatga nisbatan o‘zgarish istagi darajasini ochib beradi. 12 yoshli o‘smirda yuqori ko‘rsatkich - bu o‘z fazilatlarini, o‘ziga qo‘yiladigan talablarni, qarashlarni va o‘zini o‘zi baholashni o‘zgarmas holda saqlab qolish istagi. 14 yoshli o‘smirda past ko‘rsatkich. Bu "men-kontseptsiyani" o‘zgartirishga tayyorligini, o‘zini bilishning yangi tajribasiga ochiqligini ko‘rsatadi. (7-rasmga qarang) Ichki qarama-qarshilik shkalasi ichki shubhalar, o‘z-o‘zidan kelishmovchilik va introspektsiyaga moyillik mavjudligini aniqlaydi. 16.17 yoshli bolalarda yuqori qiymatlar. Ular o‘zlariga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lgan odamlarga mos keladi. 15 yoshli o‘smirning past bahosi odatda o‘zi haqida ijobiydir, uning muammolarini inkor etish va o‘zini yuzaki idrok etish mumkin. O‘z-o‘zini ayblash shkalasi salbiyning jiddiyligini tavsiflaydi.
Oilaviy turmush inson xayotining eng muhim jihatlaridan biri hisoblanadi. Xuddi shu boisdan jamiyatning qonun qoidalarga nisbatan munosabat ham oiladagi shaxslararo turli tuman muammolarda, muloqotda, fikr almashinuvida, munozaralarda, o‘z ifodasini topadi, binobarin yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash oilaning naqadar mustahkam bo‘lishiga, ota-ona munosabatlarida oliyjanob xarakter hislarini, bolada yuksak ma’naviy hislarni shakllantirishga bog‘liqdir. Yosh avlodni oilada komil inson qilib tarbiyalashdek yuksak va mas’uliyatli vazifa ota-onaga, oiladagi kattalarga yuklatilgandir.
Oilaviy turmushda odamlarga, mexnatga narsalarga va o‘z-o‘ziga bo‘lgan nisbatan munosabatlarni ifodalovchi xarakter xususiyatlari tarkib topa boradi. Shuning uchun oila jamiyatning boshlang‘ich buguni sifatida yosh avlodning axloqi, qobiliyati, aql zakovati xulqi yurish-turishi, xatti-harakati, muloqoti, e’tiqodi, va dunyoqarashlariga yuqori darajada tarbiyaviy ta’siri ko‘rsatish imkoniyatiga ega.
Oila. Yurtimizda oila hamisha davlat himoyasida va oliy qadriyatsifatida e’zozlanadi. Oila ijtimoiylashuvning asosiy va muhim o‘chog‘i bo‘lgani uchun ham uning shu muhitda tarbiyalanayotgan yoshlar e’tiqodi va dunyoqarashidagi roli sezilarlidir. Respublikamizda «Oila» yili deb elon qilinishi, «Oila» ilmiy-amaliy markazi o‘z faoliyatini boshlashi jamiyatda, yoshlar tarbiyasi borasida oilaning roli va mas’uliyatini oshirishga qaratilgan muhim tadbir bo‘ldi va ularda yurtga, Vatanga,yaqinlarga sadoqat, muhabbat hislarini tarbiyalash orqali dunyoqarashlari mazmuniga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
«Men» - obrazining ijtimoiy psixologik ahamiyati shundaki, u shaxs
tarbiyasining va tarbiyalanganligining muhim omillaridan hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, tarbiya shaxsning o‘zi va o‘z sifatlari to‘g‘risidagi tasavvurlarining shakllanishi jarayonidir, deb ta’rif berish mumkin. Demak, har bir inson o‘zini, o‘zligini kanchalik aniq va to‘g‘ri bilsa, tasavvur qilolsa, uning jamiyat normalariga zid harakat qilish ehtimoli ham shunchalik kam bo‘ladi, ya’ni u tarbiyalangan bo‘ladi.
O‘z-o‘zini anglash, o‘zidagi mavjud sifatlarni baholash jarayoni ko‘pincha konkret shaxs tomonidan og‘ir kechadi, ya’ni inson tabiati shundayki, u o‘zidagi o‘sha jamiyat normalariga to‘g‘ri kelmaydigan, no‘maqul sifatlarni anglamaslikka, ularni «yashirishga» harakat qiladi, hattoki, bunday tasavvur va bilimlar ongsizlik sohasiga siqib chiqariladi. (Avstriyalik olim Z.Freyd nazariyasiga ko‘ra).Bu ataylab qilinadigan ish bo‘lmay, u har bir shaxsdagi o‘z shaxsiyatini o‘ziga xos himoya qilish mexanizmidir.Bunday himoya mexanizmi shaxsni ko‘pincha turli xil yomon asoratlardan, hissiy kechinmalardan asraydi. Lekin shuni alohida ta’kidlash lozimki, «Men» - obrazining ijobiy yoki salbiyligida yana o‘sha shaxsni o‘rab turgan tashqi muhit, o‘zgalar va ularning munosabati katta rol o‘ynaydi. Odam o‘zgalarga qarab, go‘yoki oynada o‘zini ko‘rganday tasavvur qiladi.Bu jarayon psixologiyada refleksiya deb ataladi. Uning mohiyati - aynan o‘ziga o‘xshash odamlar obrazi orqali o‘zi to‘g‘risidagi obrazni shakllantirish, jonlantirishdir. Refleksiya «Men» - obrazi egasining ongiga taalluqli jarayondir. Masalan, ko‘chada bir tanishingizni uchratib qoldingiz. Siz tinmay unga o‘z yutuqlaringiz va mashg‘ulotlaringiz haqida gapirmoqdasiz. Lekin gap bilan bo‘lib, uning qayergadir shoshayotganligiga e’tibor bermadingiz. Shu narsani siz uning betoqatlik bilan sizni tinglayotganligidan, xayoli boshqa yerda turganligidan bilib qolasiz va shu orqali ayni shu paytda «mahmadona, laqmaroq» bo‘lib qolganingizni sezasiz. Keyingi safar shu o‘rtog‘ingiz bilan uchrashganda, oldingi xatoga yo‘l qo‘ymaslik uchun «O‘rtoq, shoshmayapsanmi?» deb so‘rab ham qo‘yasiz. Ana shu ilgarigi refleksiyaning natijasidir. Ya’ni suhbatdosh o‘rniga turib, o‘zingizga tashlangan nazar («men unga qanday ko‘rinyapman?») – refleksiyadir.
Rus tadqiqotchilarining ko‘pchiligi oilada ota-onaning bolalar munosabatlariga yoki juda keng, yoki bolaning psixik rivojlanishi umumiy nuqtayi nazardan juda tor manoda yondashadilar. Masalan, ular asab buzilishlari paydo bo‘lishi, ruhiy holatlarning namoyon bo‘lishi, himoya mexanizmlari shakllanishiga tasiri jihatlaridan o‘rganib chiqqan.
Ko‘plab psixologlar fikriga ko‘ra, inson shaxsidagi yetakchi sifatlarining shakllanishi va “Men” konsepsiyasi asoslarining yaratilishi aynan ontogenezning dastlabki 5-6 yilida ro‘y beradi. O‘zini-o‘zi anglash masalalariga bag‘ishlangan adabiyotlar tahlili bizga o‘zgaruvchilarning kattagina qismi kichik ijtimoiyguruhsifatida hayot tarzini oilada aks ettiruvchilarni tashkil qiladi, deyishimizga imkon beradi. Tadqiqotchilar buni bolalarda “Men” konsepsiyasining shakllanishida ota-onalarning o‘zaro munosabatlari muhim biromil ekanligi bilan bog‘laydilar. Ota-onalarning bola bilan o‘zaro munosabati va uning o‘zini anglashi o‘rtasidagi o‘zaro aloqa, o‘zini tartibga solish shakli sifatida, bola xulq-atvorini boshqarish usullari va ota-ona munosabatlarini namoyon etuvchi model sifatida ochib beriladi.
Ilmiy adabiyotlardan olingan ma’lumotlarni umumlashtirgan holda bolaning o‘zini-o‘zi anglashi interiorizatsiya usuli bo‘yicha ota-ona bilan muloqotning to‘rt xil turini ajratish mumkin.

1. 
   O‘ziga munosabat yoki “Men” obrazini bevosita yoki bilvosita xulq-atvor orqali singdirish.
   
2. 
   Xatti-harakat standartlari va da’volar, ijtimoiy kutishlar darajasining shakllanishi orqali bolaning o‘ziga munosabati shakllanishi.
   
3. 
   Bola xulq-atvori ustidan nazorat, bunda bola tomonidan bir vaqtning o‘zida o‘zini-o‘zi nazorat qilish usullari va ko‘rsatkichlari o‘zlashtirib olinadi.
   
4. 
   Bolaning o‘zini baholashi ko‘rinishini o‘zgartirishga qodir bola xulqini yo‘lga solmoq, bunda bolaga ota-ona tomonidan o‘tkaziluvchi “Men” obrazi va o‘ziga munosabatining ijobiy va salbiy ma’noga ega bo‘lishi mumkinligi tabiiy, albatta.
   

Shu tariqa, bolada shakllanuvchi “Men” ijobiy obrazi ham atrofdagilarning salbiy baholashga duch kelganda o‘zgarishi mumkin, ya’ni uning barqarorligi bu bosqichda shak-shubhasiz emas va boshqalarning, birinchi navbatda, onaning munosabatiga bog‘liq bo‘ladi: ona esa o‘z navbatida, o‘ziga ijobiy munosabatda bo‘lishi lozim, chunki aks xolda u bola uchun namuna bo‘la olmaydi. Ona “Men”ini qo‘llab-quvvatlash bola “Men”ini shakllantirishni yengillashtiradi va bolaning ona bilan munosabatlari oiladagi uchlik munosabatlari bilan almashgan xoldagi rivojlanish bosqichidagina bola qatiy chegaralarga muhtojlik seza boshlaydi. Bu zarurat muhabbat va nafrat mojorosini ishlab chiqish va uning asosiy tendensiyalari bolaning otaga yo‘nalganlikka asoslanuvchi hamda bolaning onaga yo‘nalganlikka tayanuvchi tendensiyalari bilan bog‘liq.


Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, o‘smirlik - balog‘at yoshidan balog‘atga etish davrigacha bo‘lgan hayot tsiklining davri. Ammo bizning madaniyatimizda kattalar maqomiga erishish institutsionalizatsiyalanmagan va kattalikka o‘tish psixologik etuklik fenomeni va ma'lum ijtimoiy hodisalar (ota-ona oilasini tark etish, mehnat bozorida ishtirok etish, o‘z uyini yaratish) kombinatsiyasi sifatida namoyon bo‘ladi. Garchi o‘smirlik bolalik va kattalikdan ajralib turadigan bosqich sifatida barcha madaniyatlar va barcha tarixiy davrlar uchun universal voqelik bo‘lsa-da, G‘arb madaniyatida bu davr eng uzundir. U 11 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan butun o‘n yillikni qamrab oladi va inson hayotiy tajribasining muhim qismi bo‘lgan o‘ziga xos tajribani tashkil etadi. O‘smirlik davrida rivojlanadigan turli xil moslashish zonalari inqirozga olib kelmasdan, ma'lum tashvish va tashvishlarni o‘z ichiga oladi.
Inqiroz tajribasi o‘smirlik davri uchun boshqa yoshdagilarga qaraganda odatiy emas. O‘smirlik rivojlanish inqirozi davri sifatidagi keng tarqalgan fikr inqiroz tushunchasi tarix davomida olgan ikkita qarama-qarshi ma'noga asoslanadi: "qulay" ma'no - ruhiy salomatlikning qaytishi, "noqulay" ma'no - tashuvchi. azob va qayg‘u. Ular o‘zlarining "men"larini atrof-muhitdan ajratishni o‘rganish, shuningdek, o‘zlarini u bilan solishtirish orqali shaxsga aylanadilar. Atrof-muhitning muhim roli uning shaxsiy fikrni shakllantirish uchun standart va ko‘rsatma vazifasini bajarishidadir. Ijtimoiy-madaniy muhit tomonidan belgilangan me'yorlar o‘z-o‘zini anglash shakli va mazmunini belgilaydi. O‘smirlik davrida “men” obrazining shakllanishi va rivojlanishida atrof-muhitning (shu jumladan kattalarning) rolini ham aynan mana shu belgilab beradi. O‘smirlik psixologiyasidagi muhim nuqta - bu o‘z kamchiliklariga tanqidiy munosabat va ularni bartaraf etish yo‘llarini izlash.
O‘z-o‘zidan norozilik, tashqi ko‘rinishlarga ham, ichki xususiyatlarga ham, o‘smirlarning aksariyat qismiga xosdir, shuning uchun bu davrda o‘z-o‘zidan mulohaza yuritish doimiy hamrohga aylanadi. Shuning uchun, yaqin atrofdagi kattalar uchun "tarbiyaviy ta'sir" ning aniq natijasini rejalashtirmaslik va unga yopishmaslik juda muhim, bundan ham ko‘proq narsa o‘smirni boshqalar bilan solishtirishdir. 12-14 yoshdagi bolalar o‘zlariga nisbatan bunday munosabatga juda sezgir. “O‘smirlar beadab, tirishqoq, jahldor, hasadgo‘y, qiziquvchan, o‘z manfaatini ko‘zlovchi, dangasa, yengil-yelpi, qo‘rqoq, o‘rtamiyona, yolg‘on va yashirin; ular osonlikcha kulib yoki yig‘laydilar, arzimas narsalar uchun haddan tashqari quvonch yoki achchiq qayg‘uga berilishadi, og‘riqqa chiday olmaydilar va uni berishni yaxshi ko‘radilar - ular allaqachon odamlardir.