Umumiy o'rta ta'lim sifatini oshirish: mazmun, metodologiya, baholash va ta'lim muhiti

416

 

 

"Umumiy o'rta ta'lim sifatini oshirish: mazmun, metodologiya, baholash va ta'lim muhiti"  

xalqaro onlayn ilmiy-amaliy konferensiya materiallari 

 

o‘rgatish,  asarning  g‘oyaviy-badiiy  asoslarini  tahlil  qilish  orqali  o‘quvchilarda  qayta 

hikoyalash, analiz-sintez qilish, taqqoslash, mustaqil fikrlash, ayni vaziyatga to‘g‘ri baho 

berish,  xulosa  chiqarish,  munosabat  bildirish  kabi  xislatlarni  shakllantirish,  tarbiyaviy 

elementlarni  singdirishdir.  Bir  so‘z  bilan  aytganda,  sinfdan  tashqari  o‘qish 

o‘quvchilarning  so‘z  san’ati  bilan  zavqli,  samarali  muloqotda  bo‘lish  orqali 

ma’naviyatlarini  shakllantirishga  qaratilgan.  Kichik  sinflarda  matnni  avval  o‘qituvchi 

namunali o‘qib beradi. Badiiy asarni grammatik va poetik qonun–qoidalarga rioya qilib 

o‘qish orqali o‘qituvchi asarni poetik va badiiy xususiyatlarini ochib beradi. Ifodali o‘qish 

adabiy asarni tushunarli, ta’sirchan o‘qish demakdir. Ifodali o‘qishning badiiy emotsional 

bo‘lishi uchun o‘quvchi asar mazmuni, g‘oyaviy-badiiy jihatlari haqida tasavvurga ega 

bo‘lishi  lozim.  Asarni  o‘qishdan  oldin  unda  qanday  g‘oya  ilgari  surilgani,  adibning 

maqsadi  aniqlanadi.  O‘qituvchi  e’tiborni,  asosan,  yozuvchining  asarda  ifoda  etgan 

fikriga, uni to‘g‘ri talqin etishga qaratadi. Ma’lumki, hayotdagi muayyan voqea-xodisaga 

nisbatan  har  bir  o‘quvchida  ma’lum  bir  munosabat  uyg‘onadi.  Badiiy  asarda  ham 

shunday, bir asar qahramoniga nisbatan o‘quvchilarda nafrat uyg‘onsa, biri o‘quvchilarda 

yumor,  biri  xayrixoxlik  kayfiyatini  uyg‘otadi.  Boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilari  taqlid 

qilishga moyil va emotsional xissiyoti kuchli, ta’sirchanligi yuqori bo‘ladi. O‘qish uchun 

mavzu  tanlashda  o‘qituvchi  bunga  e’tibor  berishi  kerak.  O‘qituvchi  sinfdan  tashqari 

o‘qish  jarayonida  o‘quvchilarning  asar  mazmunini  tasavvur  qilishlariga,  ularda  asarni 

estetik  baholash  elementlarini  shakllantirishga,  qayta  hikoyalashda  egallagan 

ma’lumotlarini mantiqan ketma-ketlikda, xis-hayajon bilan so‘zlashlariga erishishi kerak. 

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari asarni asosan ovoz chiqarib o‘qiydilar. Bu asar mazmunini 

to‘la  anglashlariga  yordam  beradi.  Sinfdan  tashqari  o‘qish  uchun  tanlangan  mavzuni 

tushunishni  osonlashtirish,  ta’sirchanligini  oshirish  uchun,  asar  qahramonlari  holatini 

anglash  uchun,  avvalo,  asar  ifodali  va  ravon  o‘qilishiga  erishish  lozim.  O‘qish-  ijod, 

ifodali o‘qish esa san’at darajasidagi ijoddir. Asar qanchalik mukammal bo‘lmasin uni 

ifodali o‘qilmasa muayyan ta’sir kuchiga ega bo‘lmaydi. O‘quvchilarni ifodali o‘qishga 

o‘rgatish  o‘qituvchidan  katta  mahorat  talab  qiladi.  Buning  uchun  o‘qituvchi  nutq 

texnikasini bilishi, o‘quvchilarni nutq vositalariga oid texnik mashqlar bilan muntazam 

shug‘ullantirib  borishi  maqsadga  muvofiqdir.  Shunda  o‘qituvchi  o‘quvchilarning 

o‘qishini, ovozini, nutqini aniq, ravon, burro va jarangdor bo‘lishiga erishadi.  

Ifodali o‘qish jarayonida nafas, ovoz, va nutq a’zolari faol ishtirok etadi. Ayniqsa, 

muhim  vositalaridan  biri  nafasdir,  ya’ni  o‘quvchilarning  ifodali  o‘qish  san’ati  nafas 

negizi bilan uzviy bog‘liqdir. Chunki, matnni o‘qiyotganda o‘quvchining noto‘g‘ri nafas 

olishi  o‘rinsiz  pauzalar  qilishiga  olib  keladi.  Buning  oqibatida  o‘qilayotgan  matn 

mantiqan  buziladi,  matndagi  muallif  maqsadi  o‘quvchiga  to‘g‘ri  yetib  bormaydi,  fikr 

tushunarsiz bo‘lib qoladi. Nutq vositalariga oid mashqlar usuli juda keng ko‘lamli bo‘lib, 

o‘qishni tashkil etishdan oldin nafas, ovoz, diksiya, intonatsiyaga oid mashqlar o‘tkazish 

o‘quvchilarda  uchraydigan  nafas,  ovoz,  nutq  a’zolari  bilan  bog‘liq  kamchiliklarini 

---