Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik-majmua

Takya qilgan
 – suyangan. 
2
 
Shig‘оvul
 – sarоy marоsimlarini bоshqarib turadigan amaldоr. 
3
 
G‘ayri
 – bоshqa, o‘zga. 
4
 
Hamnishin
 – birga o‘tirganlar. 

---

297
– iqrorman.
– tuzumni unutding‘!
– tonmayman!
– iqrorsan, tonmaysan, o‘bdan ish, – dedi zaharxanda qilib 
xon, – o‘luvdan ham qaytmaysan!
–  men  sizdan  marhamat  so‘rab  kelgan  emasman!  –  dedi 
iljayib anvar. – o‘zimni o‘limga berib, bir gunohsizni qutqa-
rish uchun kelganman!
hamnishinlar lablarini tishladilar. Xudoyor istehzoli kuldi.
– pusulmonchilik qig‘onsan-da!
– albatta! – dedi anvar. – boshqalar kishi gunohi uchun 
gunohsizni  tutib,  pusulmonchilikdan  chiqqach,  men  pusul-
monlik bilan o‘lishni o‘bdan bildim!
bu  javob  Xudoyorni  qip-qizil  tusga  qo‘yib,  manglayida 
terlar ko‘rindi, g‘azab o‘ti alanga oldi.
– sening qig‘on ishing pusulmonchilikda bormi, it uvli?!
–  musulmonchilikda  yuzlab  xotin  ustiga  bir  kambag‘al 
uylan moqchi bo‘lgan qizga ham zo‘rlik qilish bormi, qiblayi 
olam!
– Chiqar buni, jallod!!!
Jallodlar harakatlandilar:
– Xanjarimiz qonsirag‘an!
anvar bosh chayqab kuldi.
– Gunohsiz mening ko‘z oldimda banddan ozod qilinmas 
ekan,  anvarni  bu  yerdan  chiqara  olmaslar,  qiblayi  olam, – 
dedi va o‘zini tashqariga torta boshlagan jallodlarni arslonlar-
cha siltab yubordi. – sizda adolat bormi, janob!
qo‘rqinch bu hayqiriq Xudoyorni insofga keltirdi. Jallod-
larni to‘xtatishga va hudaychini sultonalini hozirlashga buyur-
di. ko‘zi qonlangan anvar ikki qo‘lini yoniga tashlab Xudo-
yor qarshisida turib qoldi. hamma sukutda. shunday fursatlar-
da gunohkorni odobsiz so‘zlar bilan so‘kib turuvchi Xudoyor 
ham jim. Chunki a’yon nazarida har bir odobsizligiga anvar 
tarafidan kuchli haqorat olish ehtimoli bor. Shayx Sa’diy ayt-
gancha, dunyoda hayotidan qo‘l yuvguvchidek tili uzun kishi 
bo‘lmas. darhaqiqat, insonni razolatga solguvchi uning man-

---

298
faati taqozosi, qola bersa o‘limdir. bu ikkisidan kechguvchiga 
esa podshohning qahri va jahannamning qa’ri farqsizdir.
ko‘p fursat o‘tmay hudaychining orqasidan sultonali kir-
di, xonga qarshi turuvchini tanib, titradi... titrar ekan, anvar-
dan biroz keyinda turib xonga ta’zim qildi.
– siz ozod bo‘lding‘iz! – dedi xon. – devong‘a chiqib o‘z 
ishing‘izg‘a qarang!
sultonali  ixtiyorsizcha  xon  tomon  bukilib  oldi...  anvar 
«istehzoli» vaziyatda sultonaliga yon qaradi:
– menim qarshimga ishlab, janobga neqadar sodiq qolsa-
ngiz ham, sadoqatingiz sizni najotga chiqara olmadi, bil’aks, 
siz  o‘ylagancha  men  –  insofsiz  sizni  qutqardim...  siz  shuni 
unutmasangiz  bo‘ldi,  sultonali  aka,  –  dedi  anvar  va  xonga 
ishorat qildi, – qo‘limni bog‘lasinlar, chiqarib o‘ldirsinlar!
sultonali orqasiga qaytdi, qaytar ekan, ko‘zidan bir necha 
tomchi yosh oqib tushdi. Jallodlardan biri anvarning qo‘lini 
orqasiga  bog‘ladi.  anvarning  qo‘li  bog‘lanar  ekan,  muham-
mad niyoz domla o‘rnidan turib, xonga qulluq qildi.
– shu odobsizning gunohini mening uchun kechirsinlar.
Xon yuzini chetga o‘girdi:
– rastag‘a chiqaring!
anvar, xonni va hamnishinlarni masxaralagandek, ta’zim 
ado qildi. Jallod oldinga tushdi, uning orqasidan anvar yur-
di va orqadan ikki nafar qurollik yasovul ergashdilar. anvar 
o‘zini o‘rdaga kirishda qanday tetik tutgan bo‘lsa, o‘lim sari 
chiqishda ham o‘shandog‘ parvosiz edi. ko‘zi tushgan tanish 
har kimsa bilan «xayr», «xo‘sh» degan kabi imlashib olar edi. 
rangi quv o‘chib, hushsiz kabi tashqi darvoza yonida turgan 
sultonali  bilan  ham  alohida  vidolashdi.  anvarning  qarashi-
dagi ma’noga tushungan sultonalining yuragi suv bo‘lib oqdi 
va hushsiz, hissiz anvar ko‘zdan yo‘qolguncha qarab qoldi...
yangi rastada xalq qaynar edi. qo‘lida yalang‘och xanjari-
ni ushlab, beliga oyboltasini qistirgan manfur jallod orqasidan 
keluvchi  mahkumga  ko‘zi  tushgan  xalqdan  ba’zisi...  nafrat-
langan  ko‘yi  o‘zini  chetga  tortdi.  Jazo  maydoni  yangi  rasta 
bilan  o‘rda  bog‘ining  muyushida  bir  dor  va  dor  ostiga  qon 

---

299
oqizish uchun qazilgan chuqurdan iborat edi. dor ostiga kelib 
yetdilar.  Bir  onda  dor  atrofiga  yuzlab  yig‘ilgan  tomoshabin 
xalqni  yasovullar  chetlanishga  buyurdilar.  Xalq  orqaga  silji-
gan  bo‘lib,  yana  siqilisha  berdi.  dor  ostida  anvarning  qo‘li 
yechilib,  tahorat  olish  uchun  unga  suv  berildi.  Chunki  bu 
mahkumning qonuniy haqqi edi, anvar tahorat olar ekan, jal-
lod va yasovullar xanjar yalang‘ochlab, uning tevaragini qur-
shab turdilar. anvar tahoratlanib, ustidagi to‘nini yerga yozdi. 
Jallodlar  doirani  biroz  kengaytirib,  anvar  ikki  rakat  namoz 
o‘qidi. duodan so‘ng anvar o‘rnidan turdi, qo‘lini bog‘lashga 
berib,  atrofga  besaranjom  alangladi.  tevarakni  sirib  olgan 
xalq  ol dida  manfur  ko‘zini  moylantirib  o‘z  ustiga  to‘ppa-
to‘g‘ri qarab turgan mulla abdurahmonni ko‘rdi.
anvar titradi, abdurahmon iljaydi.
–  kulishga  haqqingiz  bor,  domla,  chunki  o‘ch  olasiz!  – 
dedi  anvar.  birdan  hammaning  ko‘zi  abdurahmonga  tush-
di. – Faqat siz ifloslik natijasida kulasiz, men... men to‘g‘rilik 
samarasini o‘raman; siz iflos vijdon bilan g‘olibsiz, men sof 
vijdon bilan mag‘lubman... meni dor ostiga kim keltirdi? Vij-
don  emasmi,  taqsir!  sizni  bu  yerda  kim  tomoshabin  qildi? 
Ifloslik emasmi, taqsir?
Xalq chuqur sukutda, o‘z orasida turgan «peshvo»ga kiyna-
lik ko‘z bilan tikilgan edi... Jallod qo‘li bog‘langan anvarni dor 
tomonga olib bordi. anvar o‘z ixtiyoricha chuqur yoniga o‘tirdi 
va xanjarini yanib kelgan jallodga qo‘li bilan «ozgina to‘xtang» 
ishorasini qilib, abdurahmon tomonga kuldi:
– mening holimni ko‘ringiz, domla, – dedi anvar kulib, – 
qo‘lim bog‘langan, ustimda xanjar yaltiraydi. lekin men ku-
laman... nima uchun bunday, taqsir! Chunki vijdon rohatda, 
jon  tinch,  yurakda  ishq!..  durust,  men  ko‘milgach,  qabrim 
ustida ko‘ksi dog‘li qizil lolalar ko‘karar... nimadan bu? bu – 
sizning kabi tubanlar solgan iz!..
tomoshabinlar  toqatsizlangandek  ko‘rindilar,  anvar  uza-
nib  yotdi...  Jallod  xanjarini  yengiga  yanib,  anvar  ustiga  en-
gashdi...
engashdi,  biroq  orqadan  berilgan  kuchli  bir  zarb  bilan 
anvar ning ustidan oshib, munkigancha chuqurga yiqildi. Jal-

---

300
loddan  besh  qadam  narida  turgan  yasovullar  ham  ko‘kdagi 
xanjarlik  qo‘llarini  ostiga  bukolmay,  kimlar  bilandir  olishib 
yotar edilar va shu onda kuchli shapaloq tovushi eshitilib, sal-
lasi  chuvalgan  bir  yosh  mulla  yerga  o‘tirib  qoldi...  Xalq  tar-
tibsizlandi...  qobilboy  anvarning  dastbandini  kesdi  va  ikkisi 
tartib sizlik  ichiga  kirib  yo‘qoldilar.  qurolsizlantirilgan  yaso-
vullar  gurr  etib,  turli  tomonga  sochilgan  xalq  ichidan  do‘st-
dush manni  ajratolmay  garangsidilar.  shu  vaqt  butun  a’zosi 
eski qonlarga belangan jallod chuqurdan chiqishga intilar edi...
1.
 ra’noning boshqa qizlarga o‘xshamaydigan darajada jasurli-
gi va hamma ayollar kabi hissiyotga mag‘lubligi tasvirlangan 
o‘rinlarni topib o‘qing va izohlab bering.