Umumiy o‘rta ta'lim maktablarining 4- sinfi uchun darslik

jf6. a = 6 cm, b =11 cm bo‘lsa, P =2^(a + b) formula yordamida to‘g‘ri to‘rtburchakning perimetrini to­ping.

6. 
   Quyidagi tengliklar to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini tekshi- ring:
   

547 891 : 457 = 87 457 821 : 658 = 96

1. 
   1) To‘rtburchakning perimetrini toping:
   

07

2) a =4 cm, b =2 cm, c=3 cm, d=2 cm bo‘lsa, P = a + b + c + d formula yorda- mida ushbu to‘rtburchakning perimetrini toping.

c



a

2.

3.

Rasmda shakllar tasvirlangan. Har bir shaklning perimetrini hisoblash formulalarini yozing.

P=?

P=?

To‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi yer maydonining bo‘yi 635 m, eni 768 m bo‘lsa, yer maydonining perimetrini toping.

4. Bo‘yi 13 cm, eni 8 cm bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtbur- chakning hamma tomonlari 7 cm dan uzaytirildi. Hosil bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchakning perimetrini toping.

Bo‘linuvchi	2460	4956	32640	86919
Bo‘luvchi	50		26
To‘liqsiz bo‘linma		123		2069
Qoldiq	10	36

j^6. Bo‘yi 16 cm, eni 12 cm bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtbur- chakning hamma tomonlari 5 cm dan qisqartirildi. Hosil bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchakning perimetrini toping.

<«tL108

3. 
   Tadbirkor mart oyida 26 567 kg xomashyo sotib oldi. Aprel oyida mart oyidagiga nisbatan 334 kg kam xomashyo sotib oldi. Tadbirkor shu ikki oyda qancha xomashyo sotib olgan? Natijani tonnalarda л ifodalang.
   

Shkalalar

1. Rasmlarni qarang va matnni o‘qing.



Quyosh fazoda yorug‘lik nurlarini tarqatadi. Ular barcha yo‘nalishlarda cheksiz uzoqlikkacha bo­radi.

Dilshod quyosh va bir nechta nur rasmini chizdi. Hamma nurlarni chizish mumkinmi? O‘z javobingizni tushuntiring.

1) Qaysi nuqta nurning boshi? B harfi shu nurdagi istalgan nuqtani ifodalashi mumkinligini tushuntiring.

2. 
   1) Cheksiz uzun chizg‘ich shkalasini ko‘z ol- dingizga keltiring. Bu shkalani nurga qiyoslash mumkin.
   

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Nurning nomini ayting. Nurning boshini (sanoq boshini) ko‘rsating. U qaysi harf bilan belgi- langan?

Istalgan ikkita qo‘shni nuqtalar orasidagi kesma- ni o‘lchang. U nimaga teng?

OX nur sonli nur, shuningdek, sonlar o‘qi deb ataladi.

O nuqta - nurning boshi.

0 dan 1 gacha kesma birlik kesma deb ata- ladi.

OX nurda uning uzunligi 1 cm ga teng.

2) Birlik kesmasining uzunligi 2 cm ga, 1 cm ga, daftarning uchta katagiga teng bo‘lgan OX sonli nur chizing.

3. 
   Sonli nurda 140 sonidan:
   

a) 9 birlik; b) 14 birlik; d) 20 birlik uzoqlikda yotgan sonlarni toping.

4. 
   Ikkita nur chizing va unga quyidagi sonlarni belgilang:
   

a) 0, 1, 2, 3; bunda birlik kesma 1 cm ga teng;

b) 0, 3, 6, 9; bunda birlik kesma 3 ta katakka ^teng.

5. 
   Chapdan o‘ngga tomon nur chizing. Birlik kes- ma sifatida daftarning bitta katagini oling. Shu nurda quyidagi sonlarni belgilang:
   

1. 
   0, 3, 6, 9, 12, 15, 18;
   
2. 
   1, 3, 5, 7, 9, 11, 13.
   

6. 
   Fermer xo‘jaligida birinchi kun 4 063 q (sentner), ikkinchi kun birinchi kundagidan 1 095 q ko‘p, uchinchi kun esa ikkinchi kundagidan 938 q ko‘p kartoshka yig‘ib olindi. Shu uch kunda fermer xo‘jaligida necha sentner kartoshka yig‘ib * olingan?
   

1. 
   Sonli nurlarni tasvirlashda yo‘l qo‘yilgan xatolarni toping.
   

1 ■ ■ 0 ■ i	1 1 1 1 1	1 2 iiii	1 3 1 1 1	1 4
i 0			1 1		2	1 3
I—^3^4-	1 1	1-	1	i	^1 1 >-	^1 1

0 1 2


cha, 2dan 3 gacha va shu kabi shkala oxiri-

gacha kesimlarini ko‘rsating.



Shkala - o‘lchash asboblarining hisoblash quril- masidagi belgilar yoki raqamlar majmuidan ibo- rat qism.

3. Soat millariga qarang. Ularni shka- lalar deyish mumkinmi? Nima uchun? Soatdagi shkalalarning joylashuviga e'tibor bering. Soatdagi shkalalar do- ira bo‘ylab joylashgan bo‘ladi. Chiz- g‘ich va soatdagi shkalalarning o‘zaro joyla- shuvini solishtiring.



Yana qanday o‘lchash asboblarida shkalalar bor?

5. Chizma asosida masala tuzing va yeching.



4. Quyidagi shkalalarning bitta bo‘lmasi qiymatini aniqlang:

a) I		—1 1 20 30	—1 1— 40 50	—1 1 60 70	1— 80	1 90 100
	0 10
b)	l-H-H	—1—1—h	—1—1—h	—1—1—h	—1	h-4
	0	15	30	45	60	90
d)	1—	—1 1	—1 1	—1 h-	—1—	1
	0	100	200	300	400	500

Avtomobil spidometri 4 soat yurgandan keyin 3240 km ni ko‘rsatdi. Spidometr 4 soat avval

3 004 km ni ko‘rsatgan bo‘lsa, avtomobil shu vaqt davomida necha km yurgan?

7. 
   Quyidagi rasmda yo‘l shkala ko‘rinishida tasvir- langan. Shkalaning bitta bo‘lmasi qiymatini aniq- lang va yetishmayotgan sonlarni yozing.
   

I I I I I I I I

0 30 60 90

1. Shkala yordamida rasmdagi har bir jonzotning uzunligini toping. Kit akuladan necha metr uzun? Timsohning uzunligi akulaning uzunligidan necha metr qisqa? Shkalaning bitta bo‘lmasi - 1 m.



О I г 3 4 $ s 16 9П111/ОНК№П1919Л11№Я1ЧЛЛ^лаХ

Shkalada strelka qaysi sonni ko‘rsatmoqda:

a) 1- rasmda; 2) 2- rasmda.

3. 
   a) To‘rtinchi xonaning 5 ta birligi va birinchi xonaning 3 ta birligidan iborat;
   

b) ikkinchi sinfning 27 ta birligi va birinchi

sinfning 205 ta birligidan iborat;

d) ikkinchi sinfning 498 ta birligi va birinchi

sinfning 45 ta birligidan iborat sonni raqamlar bilan yozing.

3. 
   Shkalaning bitta bo‘linmasi qiymatini toping:
   

1)

(g 88

« F * 135

’ж 140

-+ 149

f • • • > • 4 158

12 024 kg

3. 
   Kolibri bir daqiqada o‘rtacha 240 marta nafas olsa, 1 sekundda necha marta nafas oladi?
   
4. 
   Sonli nurda 2 548 sonidan:
   

a) 1 birlik; b) 11 birlik; d) 21 birlik uzoqlikda ta yotgan sonlarni toping.

Sonli ifodalarning qiymatini hisoblash

1. a)

Yodingizda tuting! Agar ifoda faqat ko‘pay- tirish va bo‘lish amallaridan iborat bo‘lsa, amallar ketma-ket (chapdan o‘ngga) baja- riladi.

1 2 3

Masalan, 240 : 60^12 : 8 = 6.

b)

I

Yodingizda tuting! Agar ifoda har xil arif- metik amallardan iborat bo‘lsa, avval ketma- ket ko‘paytirish yoki bo‘lish amallari (chap- dan o‘ngga) bajariladi, keyin qo‘shish va ayirish amallari (chapdan o‘ngga) bajariladi.

3 1 2

Masalan, 520 - 400 : 80^20 = 420.

Amallarni kichik raqamlar tartibi rib, ifodalarning qiymatini toping:

bo‘yicha baja-

3 4 2

+ 40 - 5^20

2 3 1 1

200 - 130 + 70^3 810 : 9

1 3 2

640 : 80 - 80 : 40

2. 
   Ifodani hisoblashning to‘g‘riligini tekshiring:
   

1 4 2 5 3

7 • 91 203 - 856 : 4 + 708 : 3 = 638 443

1) 91203

x

7

638 421

2) _- 856 4

8. 
   214
   

_-5

4

_-16

16

0

3. 
   _-708 3
   

6 [236

10

9

18

18

0

4. 
   _- 638 421 5) 638 207
   

214 ⁺ 236

638 207 638 443

3. 
   127 410 : 274 + 307 200 : 480 -1 085 : 31
   
4. 
   Ifoda tuzing va qiymatini hisoblang:
   

1. 
   407 va 374 sonlarining ko‘paytmasini 10578 ta kamaytiring;
   
2. 
   2148 va 1954 sonlarining ayirmasini 37 ga ko‘paytiring;
   
3. 
   1357 va 983 sonlarining yig‘indisini 26 marta orttiring.
   

5. 
   To‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi maydonchaning bo‘yi 85 m,eni 64 m. Shu maydonchaga qurilgan uy 160 m² maydonni egallaydi. Agar qolgan yerning yarmi bog‘ bo‘lsa, bog‘ning yuzini toping.
   

1. 1) Misol to‘g‘ri bajarilganini tekshirib ko‘ring. Nima uchun amallar shunday tartibda bajarilgan?

i|f6. Kvadratchalar		o‘rnida qanday raqamlar bo‘lishi
kerak?
43848	87	112144	16	-389120	64
435	Й4	112	7ПП9	^-384	6П8Л
348		-144		-512
348		144		^-512
0		0		0

7. 736200:18-640096:32 + 9876:12

1 508 ³ 98 + 53 119 - (4 085 - 34 3541 89) = 197 204

-34354	89	4085		v 1508	147784		200903
				X	+
267	386	^- 386		98	^+ 53119		^- 3699
-765		3699		+12064	200903		197204
				+
712				13572
-534				147784
534
0
2. Misollarni yeching:

(988 + 2 715^38): 19 (1 000-10 586:79^25

3. 
   Masalalarni yeching va yechilishlarini taqqos- lang:
   

1. 
   Ikkita maydondan 234 kg sabzavot yig‘ishtirib olindi. Birinchi maydonning yuzi 48m², ikkin- chisiniki 30 m². Har qaysi maydondan necha kilo- grammdan sabzavot yig‘ishtirib olingan?
   
2. 
   Bir maydondan 144 kg, ikkinchi maydondan 90 kg sabzavot yig‘ishtirib olindi. Maydonlarning umumiy yuzi 78 m². Har bir maydonning yuzini toping.
   

3. 
   (47926+50378):(2101-1845) 556 928 : 304
   
4. 
   Rasmda nechta uchburchak tasvirlangan?
   

i?6. Ilgari tokar qo‘lda, bir ish kunida 78 ta detal tay- yorlar edi. Hozir avtomat yordamida bir ish kunida

14 820 ta shunday detal tayyorlaydi. Tokarning hozirgi ish unumi ilgarigiga qaraganda necha marta ortiq?

7. 30 000 - 33 781 : 83 + 8 076

63 094 + 4 060 • 84 — 6 285

Miqdorlarni songa ko‘paytirish va bo‘lish

1. 
   1) Yozuvlarni ko‘rib chiqing va ko‘paytirish qan- day bajarilganligini tushuntiring:
   

8 km 056 m • 4 = 32 km 224 m 8 056

8 km 056 m = 8 056 m ^x 4

32 224 m = 32 km 224 m 32 224

2) Yeching: 2 t 074 kg • 5; 14 q 15 kg • 7

3 t 225 kg • 3 = □

3 t 225=3225 kg

3225

9675

9675 kg=9 t 675 kg

3 h 18 min • 7 = □

3 h • 7 = 21 h

18 min • 7 = 126 min 126 min=2 h 6 min 21 h+2 h 6 min= =23 h 6 min

2. 
   Tokar 100 ta detal tayyorladi. Dastlabki 3 soat- ning har bir soatida 12 tadan, keyingi harbir soatda 16 tadan detal tayyorlagan. U necha soat 16 tadan detal tayyorlagan?
   

Yechilishi:

1. 
   12^3 = 36 (d.) 3) 64 : 16 = 4 (soat)
   
2. 
   100 - 36 = 64 (d.)
   

Har bir amal bilan nimani bilib olganingizni tu- shuntiring.

3. 
   Tushirib qoldirilgan qavslarni o‘rniga qo‘ying:
   

© 500-720 : 8 + 210 = 200 350 : 7^2 + 36 = 7

4. 
   4000 cm; 14 km; 8900 cm ni metrlarda;
   

63 q; 32 t; 357 t ni kilogrammlarda;

3 h; 2 h 42 min ni minutlarda ifodalang.