Umumiy o'rta ta'lim maktablari yuqori sinf o'quvchilariga Sodda gaplar'' mavzusini o'qitish usullari

UMUMIY XULOSA 
 
 
1.
Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng, tilimizning grammatik 
qurilishi butunlay yangicha talqin etila boshlandi. Sistemaviy sintaksis yutuqlari 
asosida uning o‘zbekona tabiati talqin etildi va turkiy gapning - turkona kesim 
markazli qurilishi ochildi. Gap qoliplari ishlab chiqilib, yagona kesimdan iborat 
bo‘lgan gaplarni [WPm] sifatida ko‘rsatildi. 
2.
O‘zbek tilida gapni so‘z, so‘z birikmasidan farqlovchi maxsus 
morfologik ko‘rsatkichlar taraqqiy etgan. Gapning bu maxsus morfologik ko‘rsatkichi 
kesimlik qo‘shimchalari, ya’ni kesimlik shakllaridir. Gap kesimlik qo‘shimchalari 
bilan shakllanganligi tufayli so‘z va so‘z birikmalaridan farq qiladi. 
3.
Gaplar nutqda turlicha namoyon bo‘ladi. Nutqda ishtirok etayogan 
nosintaktik – nolisoniy omillarning ishtiroki darajasi turlicha bo‘ladi. So‘zlovchiga 
bog‘liq bo‘lgan (subyektiv) va bog‘liq bo‘lmagan (obyektiv) omillarning turli 
darajada birlashuvi uning aktual bo‘linishini tadqiq qilishda muhim rol o‘ynaydi. 
4.
O‘zbek tilida boshqa turkiy tillarda bo‘lgani kabi, shaxs-son 
kategoriyasi mustahkam o‘ringa ega bo‘lib, bu bilan shakllangan kesim, harakat 
(holat), (belgi)ning qaysi shaxs-songa oidligiga ishora qilib turishi gap tarkibida ega 
mavqeining pasayishiga, ko‘p hollarda egning tushib ketishiga olib keladi. Kesim 
o‘zbek tilida eng kichik gapni tashkil etar ekan, tilimizda faqat kesimdan iborat 
gaplarni, egaga zarurat bo‘lmaganligi bois yig‘iq gap sifatida baholash imkoni 
mavjud. Biroq ta’lim tizimida ma’noviy jihatdan o‘xshashlik kasb etuvchi «yig‘iq 
gap» va «ixcham gap» atamalari ostida 

---

54 
tushuniluvchi lisoniy hodisalarni farqlamaslik, hamda «ixcham gap» va «bir bosh 
bo‘lakli gaplar»ni aralashtirishdan iborat chalkash holatlar vujudga keldi. 
5.
Formal sintaktik talqinlarda Hind-Yevropa tillari, xususan, rus tili 
andozaliligi ham tilga munosabatning mantiqiy asoslari ta’siri natijasida turkiy 
tillarning, xususan, o‘zbek tilining substansial mohiyatini namoyon qiluvchi 
hodisalardan biri – yig‘iq gap masalasiga noto‘g‘ri yondashilib kelindi. Bugungi 
kunda o‘zbek milliy sintaktik ta’limotining yaratilishi va o‘zga tillar andazasidan 
xalos bo‘lish talabi mazkur masalani ham yangicha talqin qilishni taqozo etmoqda. 
O‘zbek tilida kesimlik kategoriyasining ayricha mohiyatga egaligidan kelib chiqib 
muammoga yondashish uning yangicha yechimini keltirib chiqaradi. 
6.
Sodda yig‘iq gaplar uch xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: 
1.
[WPm] – Bilaman. 
2.
[S-P] yoki [E-WP] – Boshing xam. 
3.
[WP] – Bahor! 

---

55