Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

4.3. Mehnat unumdorligi 
 
Inson  har  doim  farovon  yashashga  intilib  kelgan.  Buiing  uchun  esa 
mahsulotlarni  va  xizmatlarni  ko’plab  va  sifatli  ishlab  chiqarish  zarur.  Resurslar 
kamyob bo’lganidan ularni tejab-tergab ishlatish kerak. Bu esa o’z navbatida mehnat 
unumdorligini oshirishni talab qiladi. 
Mehnat  unumdorligi  insonning  vaqt  birligida  ma’lum  miqdorda  mahsulot  va 
xizmatlarni yarata olishidir. 
Mehnat  unumdorligi  ishlab  chiqaruvchi  vaqt  birligida  (masalan  bir  soat,    bir 
ish  kuni  yoki  bir  yilda)  qancha  sifatli  mahsulot  yaratgani  yoki  mahsulot  birligini 
(masalan,  1  metr gazlama, 1 m
3
 gaz, 1 tonna paxta) ishlab chiqarish uchun qancha 
vaqt  sarflagani  bilan  o’lchanadi.  Mehnat  har  xil  bo’lgani  uchun  uning  natijasini 
ketgan  vaqt  bilan  o’lchash  qiyin.  Masalan,  1  tonna  paxta,  bug’doy,  ko’mir  yoki 
metall  turlicha  mahsulot  bo’lganidan  ularni  ishlab  chiqarish  uchun  ketgan  vaqtni 
taqqoslab  bo’lmaydi.  Shu  boisdan  unumdorlik  mahsulotni  pul-qiymat  shaklida 
hisoblab  aniqlaydi.  Misolga  qaytsak  1  tonna  paxta  100  ming  so’m,  ko’mir  2  ming 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
33 
so’m,  bug’doy  30  ming  so’m  turadi.  Shunga  qarab  yaratilgan  mahsulot  pulga 
chaqiladi.  Pulda  hisoblangan  mahsulotni  ishlovchilar  soniga  bo’lsak,  mehnat 
unumdorligi kelib chiqadi. 
Agar ko’mir konida 1000 kishi ishlab, bir yilda 2 million tosh ko’mir qazib 
olgan bo’lsa, jami ko’mir 4 mlrd. so’mlik bo’ladi. Bunda har bir ishchi yiliga 4 mln. 
so’mlik ko’mir qazib olgan bo’ladi. 
Х
ullas unumdorlikni aniqlash uchun yaratilgan 
mahsulot ishlovchilar soniga bo’linadi. Unumdorlik soatlar bo’yicha hisoblanganda 
yaratilgan mahsulot ishlangan soatlarga bo’linadi. 
Mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillarni uchga bo’lish mumkin. 
1.  Ishlab   chiqarishning  texnika-texnologiya   darajasi.   Tsxnika qanchalik 
mukammal bo’lsa, mehnat unumdorligi ham shunchalik yuqori bo’ladi. 
2.
 
Shaxsiy-insoniy  omilnnng  sifati.  Agar  ishlovchilarning  bilim  darajasi,ish 
malakasi va tajribasi yuqori bo’lsa, unumdorlik ortadi yoki aksincha. 
3.
 
Ishlab  chiqarishning  tabiiy  sharoiti.  Bu  sharoit  qanchalik  qulay 
bo’lsa,unumdorlnk      shunchalik      yuqori      bo’ladi.      Tabiiy      sharoitni      inson   
o’zgartira olmaydi,    ammo   texnikani   mukammallashtirish    orqali noqulay tabiiy 
sharoitda ham unumdorlikni oshirish mumkin. Mehnat unumdorligini mugtasil oshib 
borish  iqtisodiyotga  xos  qonuniyatdir,  shu  tufayli  resurslar  cheklangan  bo’lishiga 
qaramay mahsulot ko’payib boradi. 
Moddiy  shakli  jihatidan  mahsulot  va  xizmatlar  ishlab  chiqarish  vositalari 
(moddiy resurslar) va iste’mol buyumlaridan iborat bo’ladi. 
Ishlab chiqarish biror korxona doirasida, shuningdek, mamlakat miqyosida olib 
boriladi.  Ayrim  ishlab  chiqaruvchi  yoki  korxona  yaratgan  mahsulot—individual 
mahsulot  hisoblanadi,  jamiyatdagi  barcha  kishilarning  iqtisodiy  faoliyati  esa  yalpi 
milliy mahsulotni (YAMM) yaratadi. 
YAlpi milliy mahsulot bir yil davomida pirovard natijada yaratilgan va bozor 
narxida hisoblangan barcha mahsulot va xizmatlardir. 
Aholi  jon  boshiga  yaratilgan  YAMM  miqdori  iqtisodiyotning  naqadar 
rnvojlanganligini  bildiradi.  Agar  bu  ko’rsatkich  qanchalik  yuqori  bo’lsa,  mamlakat 
shunchalik boy hisoblanadi, uning «fuqarolari shu qadar farovon yashaydi. Masalan, 
1993 yilda YAponiyada aholi jon boshiga yaratilgan YAMM 31,4 ming dollar bo’ldi, 
Bangladeshda  bu  ko’rsatkich  220  dollarga  tug’ri  keldi.  Demak,  YAponiya  boy, 
Bangladesh  esa  kambag’al  mamlakat.  Individual  va  YAMM  mavjudligi  iqtisodiy 
faoliyatning  ikki  darajali  bo’lishidan  kelib  chiqadi.  Birinchisi  —  mikroiqtisodiyot. 
Bu  sektor  (tarmoq)  firma  va  ayrim  uy  xo’jaliklari  (oilalar  va  oilasiz  kishilar) 
doirasidagi iqtisodiy faoliyat bo’lib, uning asosiy unsuri firma (korxona) hisoblanadi. 
Ikkinchisi — makroiqtisodiyot, butun xalq xo’jaligi miqyosida milliy doiradagi 
jamiki  iqtisodiy  faoliyatdir.  Mikroiqtisodiyotning  barcha  turlari  o’zaro  bog’lanib, 
bir-birini  taqozo  etuvchi  yaxlit  faoliyatni  hosil  etganda  makroiqtisodiyot  vujudga 
keladi. Makroiqtisodiyotning asosini ijtimoiy nshlab chiqarish tashkil etadi.