Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
25 
III-MAVZU. EHTIYOJLAR VA UNING QONDIRILISHI
 
 
3.1. Ehtiyoj tushunchasi va uning yuksalishi 
3.2. Resurslarning kamyobligi 
3.3. Ehtiyojlarni qondirishning optimal darajasi 
 
3.1. Ehtiyoj tushunchasi va uning yuksalishi 
 
Inson  boshqa  jonzodlardan  o’zinpng  aql-idroki  bnlan  ajralib  turadi.  Inson 
biologik mavjudot sifatida ovqat eyish, uxlash, dam olib o’z kuchini tiklash, o’zini 
issiq-sovuqdan asrash ehtiyojlariga ega. Mazkur ehtiyojlar moddiy shaklda — kiyim-
kechak, oziq-ovqat. turar joy va boshqalar shaklida ifoda etiladi. 
Moddiy  ehtiyojni  qondirish  uchun  esa  zarur  noz-ne’matlarni  ishlab  chiqarish 
kerak- Inson borsa-kelmas orolda, afsonalarda aytilganidek, qush borsa qanoti, odam 
borsa  oyog’i  kuyadigan  joyda,  tanholikda  yashamaydi.  Inson  ijtimoiy  jonzod.  U 
ma’lum  mamlakat  fuqarosi,  aniq  bir  hudud  (shaxar,  qishloq,  mahalla,  kvartal)  da 
kishilik  jamiyatida  yashaydi.  Uning  mehnat  orqali  qondiriladitan  jamiki  ehtiyoji 
moddiy ehtiyojga kiradi. 
Insonning moddiy ehtiyojlari bilan birga ijtimoiy ehtiyojlari ham borki, bularga 
bilim  olish,  madaniy  saviyani  oshirish,  malaka,  mahoratga  ega  bo’lish  va  sog’lom 
hayot  kechirib,  uzoq  umr  ko’rish  kiradi.  Aytilgan  ehtiyojlar  moddiy  shaklga  ega 
bo’lmagan  har  xil  xizmatlar  ko’rsatish  orqali  qondiriladi  Shifokor,  o’qituvchi  yoki 
madaniyat xodimi xalqqa xizmat qilib, uning ehtiyojini qondirishga hissa qo’shadi, 
ammo  ularning  mehnati  ishchi  yoki  dehqon  mehnati  kabi  moddiy  mahsulotda 
ifodalanmaydi. 
Insonning  mehnat  qilish  ehtiyoji  ikki  narsadan  kelib  chiqadi:  birinchidan, 
mehnat  moddiy  va  ma’naviy  ehtiyojlarni  qondiradi;  ikkinchidan,  mehnatda  inson 
kamolotga erishadi, qobiliyatini o’stiradi. Hayotda o’z o’rnini topadi, obro’-e’tiborga 
erishadi.  Shu  sababli  mehnatniig  tagi  rohat  deydilar.  Mehnat  qilish  uchun 
jihozlangan  ish  joyi  bo’lishi  zarur.  Ish  joyi  uchun  bino  qurish,  kerakli  uskuna-
jihozlar,  masalan,  stanoklar,  kompyutyerlar,  o’lchash  asboblari,  laboratoriya  uskunalari 
o’rnatish kerak. Demak, ularni ham ishlab chiqarish talab qilinadi. 
Ehtiyoj  qat’iyan  tabaqalashgan  bo’ladi.  Ehtiyoj  kishilarning  odati,  didi, 
ruhiyati,  yoshi,  jinsi,  oilaviy  ahvoli,  millati,  mehnat  va  yashash  sharoitlariga  ham 
bog’liq.  Maktab  o’quvchisi  bilan  olimning,  yosh  yigit  bilan  pensioner  cholning, 
dehqon bilan shaxtyorning ehtiyoji bir xil emas. hatto kishilarning jismoniy tuzilishi 
ham ehtiyojlarda farqlarni hosil qiladi. Albatta gavdasi yirik kishining ehtiyoji bilan 
jussasi  kichik  kishining  ehtiyoji  bir  xil  emas.  Eng  muhimi  —  xilma-xil  ehtiyojni 
qondirish uchun xilma-xil faoliyat talab qilinadi. 
Ehtiyojlar to’xtovsiz  ravishda   mos  rivojlanishi  ksrak:   Aks  holda ehtiyojlar 
qondirilmay qoladi. O’z navbatida ishlab chiqarishning rivojlanishi, ayniqsa texnika 
taraqqiyoti  yangi  ehtiyojlarni  yuzaga  keltiradi.  Masalan,  tezkor  axborotlar  olish 
zarurati  EHMlarni  yaratdi.  Kompyuterlash  jarayoni  EHMlarni  yaratish  va  qo’llash 
bilan  bog’liq  ehtiyojlarni  yuzaga  chiqardi.  Kompyutyerlarning  birinchi  avlodiga 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
26 
ehtiyoj  avval  qisqarib,  so’ngra  yuqoldi.  Hozir  to’rtinchi  avlod  mashinalariga  — 
AVM-486 markali EHMga ehtiyoj bor. 
Ehtiyojlarning  yuksalishi  quyidagicha  yuz  beradi:  —  kishilarning  ehtiyoji 
miqdoran  o’sib  boradi.  Uning  sababi  esa  aholi  sonining  ko’payishi,  turmushining 
yuksalishida.  Masalan,  hozir  jon  boshiga  60  kilogramm  go’sht  talab  qilinsa,  aholi 
soni  1,5  marta  ko’paysa,  shunga  ko’ra  jamiyat  miqyosida  jami  go’shtga  bo’lgan 
ehtiyoj  ham 1,5 marta ortadi, albatga; — ayrim ehtiyojlar yo’qolib, o’rniga yangisi 
keladi,  ehtiyojlar  doirasi  yangilanib,  kengayib  boradi.  Masalan,  asrimizning  70-80 
yillarida  qo’lda  ko’tarib  yuradigan  (Vesna,  Veta)  magnitafonga  ehtiyoj  katta 
bo’lgan.  Magnitafoni  bor  kishi  g’ururlanib  yurgan.  Hozir  hech  kimga  magnitafon 
kerak emas. Uning o’rniga zamonaviy ixcham magnitofonlarga ehtiyoj paydo bo’ldi. 
Eski radiotexnika o’rniga videotexnika keldi; 
-  muayyan  ehtiyoj  saqlangan  holda  uning  aniq  turlari  orasidagi   nisbat 
o’zgardi.      Masalan,      shahar    transportiga      ehtiyoj      doirasida      uning    turlari 
o’rtasidagi   nisbatan   o’zgaradi.   Yo’lovchilar   o’z  tanloviga  binoan tramvay, troleybus, 
avtobus,  taksi  yoki  metroni  afzal  ko’rib,  unga  ehtiyoj  bildiradi.  Bir  tovarga  bo’lgan 
ehtiyojlarni boshqa o’rinbosar  tovar  qoniqtira   oladi.   Shirinlikka bo’lgan ehtiyoj 
umumiy  bo’lsada,      asal,      shakar,  qand,  konfet  biri-birining  o’rnini  bosa  oladi. 
O’rinbosar tovarlar doirasida ehtiyoj bir tovardan boshqa nafliroq tovarga ko’chadi. 
Х
ullas  ehtiyojlarning  miqdoran  o’sib,  tarkiban  yangilanib  borishi  tabiiy 
jarayon bo’lib, iqtisodiyotni rivojlantirishiga undaydi, lekin uning o’sib, yangilanib 
borishi resurslarning kamyobligi muammosiga yo’liqadi.