Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

 
 
1.2. Amir Temur davlatining iqtisodiy siyosati va soliqlar tizimi 
 
Amir  Temur  Movaraunnahr  siyosiy hayotida XIV asrning 50-yillari oxiri 60-
yillar  boshlarida  ko’rindi.  O’sha  davrda  Movaraunnahr  chig’atoy  ulusiga  qarashli 
bo’lib,  mayda  feodal  davlatlarga  bo’lingan  edi.  Kesh-Shahrisabz,  Buxoro,  Termiz, 
Badaxshon, 
Х
o’jand, Shosh-Toshkent va boshqa viloyatlar o’rtasida tinimsiz urush-
janjallar davom etib kelardi. Bunday ahvol mamlakat va xalq boshiga son-sanoqsiz 
kulfatlar  solardi.  Amir  Temur  bu  feodal  urushlarga  boshqalardan  maqsadliroq 
qatnashib, o’zining qobiliyati va uddaburonligi bilan elga tanilgan edi. 
Amir  Temur  shu  davrda  Movaraunnahrda  mustaqil  kuchli  markazlashgan 
davlat  tuzish  uchun  mo’g’ul  xonligiga  qarshi  Movaraunnahrni  birlashtirishdan 
manfaatdor  bo’lgan  barcha  kuchlar  bilan  ittifoq  tuzib,  o’zboshimcha  feodallar  va 
boshqa  zid  kuchlarga  qarshi  kurash  olib  borib,  feodal  tarqoqligiga  barham  berdi, 
Movaraunnahrni mo’g’ullardan ozod qildi va mustaqil, kuchli markazlashgan davlat 
tuzdi. 
Mamlakat  chegaralaridagi  osoyishtalikni  ta’minlash  maqsadida  Amir  Temur 
Х
orazm va 
Х
urosonni egallab butun Turonni birlashtirdi va Eron, Iroq, Ozarbayjon, 
Hindistonning shimoliy qismini o’z ichiga olgan buyuk markazlashgan davlatga asos 
soldi  va  Movaraunnahrda  o’z  saltanatini  o’rnatdi  (1370  y.).  Shu  paytda  yurtda 
notinchlik,  vayronagarchilik,  tartibsizliklar  hukm  surar,  mamlakat  o’ta  holdan 
toygan, fuqarolar ochlikka, qashshoqlikka yuz tutgan edi. 
«Pirim Zayniddin Abubakir Toyobidiy menga saltanat ishlarida 4 narsaga amal 
qilishimni maslahat berdi,-deydi Amir Temur . –1 kengash; 2.Mashvaratu maslahat; 
3.Qat’iy  qaror,  tadbirkorlik  va  hushyorlik;  4.Ehtiyotkorlik.  Bular  saltanat  ishlarida 
men uchun eng to’g’ri yo’lboshchi bo’ldi.  
Shunga  ko’ra  davlat  ishlarining  to’qqiz  ulushi  kengash,  maslahat,  tadbir, 
hushyorlik  bilan  amalga  oshirishni  va  bir  ulushi  esa  qilich  bilan  bajo  keltirilishini 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
12 
angladim. Tajribamda ko’rdimki, ishbilarmon, mardlik va shijoat sohibi, azmi qat’iy, 
tadbirkor va hushyor bir kishi ming-minglab tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir». 
Amir  Temur  o’z  siyosatini  davlatni  boshqarishda  tartib  o’rnatish,  yurt 
osoyishtaligini 
ta’minlash, 
dehqonchilik 
va 
chorvachilikni 
jonlantirish, 
hunarmandchilik va savdoni rivojlantirish, ariq va kanallar qazish, suv inshoatlari va 
to’g’onlar qurib suv chiqarish, ko’priklar qurish, chet davlatlar bilan tashqi iqtisodiy 
aloqalar  o’rnatish  bo’yicha  qurultoylar  o’tkazishdan  boshladi.  Qurultoylar 
Movaraunnahrning  barcha  viloyatlarida  o’tkazilib,  ularda  barcha  shahzodalar,  bosh 
amaldorlar,  harbiy  boshliqlar  va  aristokratlar  boshliqlari  ishtirok  etganlar.  Bu 
kengashlarda mamlakat xo’jaligi, xalqning ahvoli, ilm-fanni rivojlantirish va harbiy 
holat hamda boshqa masalalar muhokama qilgan. 
Amir Temur bu qurultoylarda o’zi nutq so’zlab, ilm va dinning mashhur olimu 
fuzalolari,  har  bir  sohaning  bilimli  mutaxassislariga  murojaat  qilib,  muhokama 
qilinayotgan masalalar yuzasidan o’z fikr va mulohazalarni bildirishni so’raydi.  
Amir  Temur  ichki-iqtisodiy  siyosati  xalq  farovoniligini  oshirish 
Movaraunnahrda  ilm  va  fanni  taraqqiy  ettirishdan  iborat  edi.  U  xazinaning  katta 
qismini yodgorliklar barpo etishga, yurtni obodonlashtirishga sarflar edi. Shu davrda 
Samarqandda Ko’ksaroy, Bibixonim masjidi, Shohizinda maqbarasi, ko’plab bog’lar, 
saroylar,  yo’llar,  ko’priklar,  qishloqlarda  masjidlar  va  muhtojlarga  oziq-ovqat 
beradigan  joylar  qurdirdi.  Toshkent  atrofida  kanallar  qazdirib,  Sirdaryodan 
Ohangaronga  kanal  o’tkazdi.  Buxoro,  Shahrisabz,  Farg’ona,  Turkistonda  masjid, 
madrasalar, karvonsaroylar, suv inshoatlari barpo etdi. 
Bu  ulkan  ishlarni  bajarishga  Amir  Temur  zabt  etgan  mamlakatlarning  ham 
mohir ustalari, hunarmandlari, kosiblarii, olimlariyu fuzalolari jalb etildi. 
Amir  Temur  Samarqandning  dovrug’ini  ko’klarga  ko’tarish  uchun  bu  erda 
oziq-ovqat  mo’l-ko’lchigini  ta’min  etdi,  ipak,  atlas,  sental,  shoyi  kabi  matolar 
ko’plab  to’qib  chiqarildi;  mo’yna  va  turli  xil  surg’ichlar,  bo’yoqlar,  eng  sifatli 
qog’ozlar  ishlab  chiqildi.  Turli  shaharlardan  ko’plab  sohalar  bo’yicha  ustalar, 
hunarmandlar  olib  kelindi:  Damashqdan  ipak,  mato  to’quvchilar,  nayza va qurollar 
yasovchilar,  shisha  ishlovchilar,  Turkiyadan  merganlar,  har  xil  hunarmandlar, 
zardo’zi ustalar keltirildi. 
Samarqandga  shuncha  ko’p  kasb  sohiblari  olib  kelindiki,  shaharning  aholisi 
turli millatlarga mansub bo’lib, 150 mingga etdi. Shaharga Rusiya va Tataristondan 
charm  va  surp, 
Х
itoydan  ipak  matolar,  lal  va  gavharlar,  mushk,    Hindistondan 
muskat yong’og’i, qalampir munchoq, mustak guli, dolchin, anbar va boshqa noyob 
mollar keltirilgan. Samarqand shu davrda savdo markazi bo’lib, maydonlar kechayu-
kunduz  odamlar  bilan  gavjumligi  bois  doimo  qizg’in  savdo  bo’lib  turgan.  Amir 
Temur  o’z  faoliyatida  dehqonchilik,  chorvachilikni  rivojlantirishga,  suv  omborlari, 
to’g’onlar  qurdirib,  ariq  va  kanallar  qazdirib,  yangi  yerlarni  o’zlashtirishga,  qo’l 
ostida  bo’lgan  barcha  yerlardan  foydalanishga  katta  e’tibor  bergan,  ekin  ekish 
mumkin bo’lgan barcha yerlarni chorva yaylovlari, ekinzor bog’larga aylantirgan. 
Abu  Tohirxo’ja  Samarqandiy  shunday  yozadi:  «Samarqandda  Amir  Temur 
Ko’ragon  soldirgan  bog’larkim,  Eram  Gulistoni  rashk  qilar  darajada  7  ta  ekan» 
(keyingi ma’lumotlarda, bu bog’lar 14 ta, deb ko’rsatilayapti). 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
13 
Amir Temur o’z qo’l ostidagi hududlarda ilm-fanga katta e’tibor berib, katta-
kichik har bir shahar va qishloqda masjid, madrasa, xonaqohlar bino etdirgan hamda 
qashshoqlikni  bartaraf  etish  uchun  faqiru  miskinlarga  boshpanalar,  yo’lovchilarga 
qo’nib  o’tadigan  rabotlar,  etim-esirlarga  ovqat  beriladigan  uylar,  g’aribxonalar 
qurdirgan,  bemorlar  uchun  shifoxonalar  barpo  ettirgan  va  ularda  ishlash  uchun 
xodimlar, tabiblar tayinlab, maosh berilgan. 
Amir  Temur  iqtisodiy  siyosatida  savdoni,  shu  jumladan  tashqi  savdoni 
rivojlantirishga katta e’tibor berilgan. Movaraunnahrga Misr, Farangiston, Ispaniya, 
Dashti  qipchoq,  sharqiy  Turkiston, 
Х
itoy  va  boshqa  qo’shni  davlatlardan  elchilar, 
savdogarlar  muntazam  ravishda  kelib  turgan.  Amir  Temur  Angliya,  Farangiston  va 
boshqa  davlatlar  qirollariga  murojaat  qilib,  ular  bilan  savdo  aloqalarini  o’rnatdi  va 
rivojlantirgan.  Markaziy  Osiyo  orqali  o’tadigan  Ipak  Yo’lida  savdogarlarning 
ahvolini  yaxshilash,  safarini  engillashtirish,  xavfsizligini  ta’minlash  uchun  yo’llar 
atrofiga  karvonsaroylar  qurdirib,  ularda  barcha  qulayliklarni  yaratgan.  Chunki, 
hudud yo’lning eng serqatnov, serdaromad, gavjum va osoyishta qismi hisoblangan. 
Shu  sababli  yo’lga  soqchilar  qo’yilib  ular  savdogarlarni  va  sayohatchilarni 
qo’riqlaganlar,  o’g’rilar,  qaroqchilar,  odamlar  joniga  qasd  qiluvchilarga  shafqat 
qilinmagan. 
Bozorlarda  tartib  va  narx-navo  ustidan  doimiy  nazorat  o’rnatilgan. 
Х
aridor 
xaqiga  xiyonat  qilgan  sotuvchilar  qattiq  jazolangan.  Bozor  narxlarining  beo’rin 
oshirmasliklari uchun chayqovchilarga  qarshi qat’iy choralar ko’rilgan. 1404 yilda 
Amir  Temur  shaxsan  o’zi  qozilik  qilib,  go’shtni  baland  narxda  sotishda  ayblangan 
qassobni o’lim jazosiga hukm qilgan. «Har bir mamlakat va diyorga savdogarlar va 
karvonboshilar tayinladimki, ular qaerga bormasin, …  u yurtlarning nafis matolari 
va  boshqa  tovarlaridan  keltirishsin,  o’sha  mamlakatlarda  yashovchi  fuqarolarning 
hol-ahvoli,  turish  –turmushlari  haqida  menga  xabar  olib  keltirsinlar,  har  bir 
mamlakat hukmdorining o’z raiyatiga qanday muomalayu munosabatda ekanliklarini 
aniqlasinlar» deb yozadi sohibqiron.
1 
Soliq tizimi Amir Temur davlati iqtisodiy siyosatining asosi bo’lib hisoblanadi. 
Shu  davrda  erga  egalikning  5  ta  asosiy  ko’rinishi  bor  edi:  1.