Umumiy doc

- §. BIR VA KO‘P SIG‘IMLI OB’EKTLAR 
Berilgan vaqtda ob’ekt ichidagi modda yoki energiyaning qiymati sig‘im 
deyiladi. Demak, sig‘im ob’ektning yoki energiyaning yig‘ish qobiliyati va uning 
inersionligini ifodalaydi. Sig‘imlari qancha katta bo‘lsa, ob’ektga ko‘rsatilgan ta’sir 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

382 
natijasida rostlanuvchi kattalikning o‘zgarishi shuncha past bo‘ladi. Sig‘imlari katta 
bo‘lgan ob’ektlar sig‘imlari kichik bo‘lgan ob’ektlarga nisbatan turg‘unroqdir. 
Rostlanuvchi kattalikning qiymati o‘zgarishi bilan ob’ekt sig‘imi o‘zgaradi. 
Ob’ekt sig‘imining rostlanuvchi kattalikka ko‘rsatgan ta’sirini baholash uchun 
sig‘im koeffisienti
tushunchasi ishlatiladi. Sig‘im koeffisienti rostlanuvchi kattalikni 
bir o‘lchov birligiga o‘zgartirish uchun ob’ektga qancha modda yoki energiya kiritish 
yoki undan uzoqlashtirish kerakligini ko‘rsatadi. Umuman, rostlash jarayoni modda 
yoki energiyani ob’ekt yaqinlashishi va undan uzoqlashishishiga ta’sir ko‘rsatish 
yo‘li bilan rostlanuvchi kattalikni ma’lum bir qiymatda ushlab turishdan iborat. 
Rostlanuvchi ob’ektga kelgan modda yoki energiya qiymati 
Q
∆
ni ob’ekt tashqi 
rejimining sonli parametri deb ataymiz. Uning qiymati modda yoki 
energiyaning yaqinlashish 
я
Q
va uzoqlashish qiymatlari ayirmasiga teng: 
.
у
я
Q
Q
Q
−
=
∆
Rostlanuvchi ob’ektning ichki rejimi sifatini ta’riflovchi parametr odatda 
rostlanuvchi kattalik
ϕ
dan iborat .Ob’ektning muvozanat holatida 
.
у
я
Q
Q
=
bo‘lib,
ϕ
sifat parametri vaqt mobaynida o‘zgarmas qoladi.Agar muvozanat buzilsa 
).
(
у
я
Q
Q
≠
parametr rostlanuvchi ob’ekt xususiyatlariga muvofiq, vaqt bo‘yicha o‘zgaradi . 
Ob’ektning sig‘imi ob’ektning muvozanatda bo‘lmagan holatidagi 
).
(
у
я
Q
Q
≠
rostlanuvchi kattaligining vaqt bo‘yicha o‘zgarish tezligini ta’riflaydi. Bu 
bog‘lanishni umumiy ko‘rinishi quyidagi funksiya orqali ifdalanadi. 
)
(
Q
f
dt
d
∆
=
ϕ
q
isqa vaqt oraliqlari uchun amalda bu funksiyani chiziqli deb hisolash 
mumkin: 
,
c
Q
dt
d
∆
=
ϕ
bu erda, s - sig‘im koeffisienti. 
Sig‘im koeffisientiga teskari kattalik ob’ektning g‘alayonlanuvchi ta’sirlariga 
bo‘lgan sezgirligini ifodalaydi. Ob’ektning rostlanuvchi parametri bo‘yicha sig‘imi 
rostlanuvchi kattalik qiymati va sig‘imi koeffisientlarining ko‘paytmasiga teng: 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

383 
c
C
ϕ
=
SHunday qilib, 
sig‘im o‘lchovi
modda yoki energiyaning ob’ektga kirish va 
ob’ekt chiqishining o‘zgarishiga sarflangan qiymatidan iborat. 
Ob’ektga biror qiymatda modda yoki energiya kirishda ob’ektga ma’lum 
qarshiliklardan o‘tish kerak (qizitishda ob’ektga berilgan issiqlik oqimi termik 
qarshilikka uchraydi; apparatga suyuqlik berilganda oqim gidravlik qarshilikka 
uchraydi). 
q
arshilik o‘lchovi potensiallar farqining bir o‘lchov birligiga teng 
bo‘lgandagi modda yoki energiyaning ob’ektga berilgan qiymatidan iborat. 
Ob’ektning inersionligi uning sig‘imi va qarshiligiga bog‘liq. Sig‘im va qarshilik 
qancha katta bo‘lsa, ob’ektning inersionligi shuncha katta bo‘ladi. 
Inersionlik o‘lchovi
chiqish kattaligining doimiy tezlik bilan o‘zgarib, o‘zining 
turg‘unlashgan holatiga etguncha ketgan vaqtini ko‘rsatuvchi vaqt doimiysidir. 
Bir va ko‘p sig‘imli rostlanuvchi ob’ektlar mavjud. Bir sig‘imli ob’ekt bitta 
sig‘im va bitta qarshilikdan iborat. Bunday ob’ektlarda modda yoki energiya 
balansining buzilishi bir vaqtda rostlanuvchi ob’ektning har bir nuqtasidagi 
rostlanuvchi kattalikning birlamchi o‘zgarishiga olib keladi. Ko‘p sig‘imli 
ob’ektlarda o‘tish qarshiliklari bilan bo‘lingan ikki yoki undan ko‘proq sig‘im 
mavjud. 
Bir sig‘imli ob’ektlar - sathni rostlovchi apparatlar ya’ni bosim yoki sarfni 
saqlab turadigan kuvur. Sanoatda ko‘p sig‘imli ob’ektlar bir sig‘imli ob’ektlardan 
ancha ko‘p ishlatiladi. Ko‘p sig‘imli ob’ektlarning muvozanat holatida rostlanuvchi 
kattalikning qiymati turli nuqtalarda turlicha bo‘ladi, muvozanat holati buzilganda 
esa ularda qonunlar bo‘yicha turli vaqtlarda o‘zgaradi. Oqib kirish (uzatish) 
tomonidagi sig‘im va sarf (iste’mol) tomonidagi sig‘imlar mavjud. YAqinlashish 
tomonidagi sig‘im rostlanuvchi kattalikka ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi 
organi orqali ta’sir ko‘rsatuvchi modda yoki energiyaning xarakterisitikalari bo‘yicha 
aniqlanadi. Sarf tomonidagi sig‘im rostlanuvchi muhit xarakteristikalari orqali 
aniqlanadi. Ba’zan sig‘imsiz ob’ekt tushunchasi uchraydi. Bunda juda kichik sig‘imli 
ob’ektlar nazarda tutiladi (ular uncha katta bo‘lmagan qu-vurlardir). 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

384 
12.4