12
.2- §. O‘Z-O‘ZIDAN TO‘G‘RILANISH XUSUSIYATI.
STATIK, ASTATIK VA NOTURG‘UN OB’EKTLAR
Ob’ektning g‘alayonlanish paydo bo‘lganidan so‘ng odam yoki avtomat
rostlagich yordamisiz yana muvozanat holatiga qaytish xususiyati
o‘z-o‘zidan
to‘g‘rilanish
deyiladi. o‘z-o‘zidan to‘g‘rlanishning sonli qiymati o‘z-o‘zidan
to‘g‘rilanish darajasi (koeffisienti) va tarqalish tezligi orqali baholanadi.
O‘
z-o‘zidan to‘g‘rilanish darajasi
ρ
g‘alayonlovchi ta’sirning shu ta’sir
natijasida sodir bo‘ladigan rostlanuvchi kattalikning chetga chiqishiga bo‘lgan
nisbatiga teng:
;
)
(
2
1
α
α
ρ
∆
∆
=
∆
−
=
d
g
d
d
g
g
d
bu erda,
1
g
-ob’ektdagi modda yoki energiyaning nisbiy qo‘shilishi;
2
g
- ob’ektdagi modda yoki
energiyaning nisbiy ayirmasi sarfi;
∆
g
- rostlanuvchi ob’ektdagi ko‘rilayotgan vaqt mobaynida yoki energiyaning
qo‘shilishi va sarfining nisbiy ayirmasi;
−
∆
α
rostlanuvchi ob’ektning nisbiy chetga chiqishi;
−
ρ
o‘z-o‘zidan
to‘g‘rilanish darajasi o‘lchovsiz kattalik.
CHiziqli ob’ektlar uchun
const
=
ρ
o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish koeffisienti kirish
signalining ko‘rilayotgan o‘tish kanali bo‘yicha ob’ektning kuchayish koeffisientiga
teskari kattalikdir. SHuning uchun,
ρ
qancha katta bo‘lsa, rostlanuvchi ob’ektning
bir qiymatli g‘alayonlovchi ta’sir kuchidagi qoldiqli chetga chiqishi shuncha kichik
bo‘ladi.
O‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish qobiliyatiga ega bo‘lmagan
)
0
(
=
ρ
ob’ektlar neytral
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
380
yoki astatik deyiladi. G‘alayonlovchi ta’sir bo‘lmasa, bunday ob’ektlar rostlanuvchi
kattalikning istalgan qiymatida muvozanat holatda bo‘ladi. Agar muvozanat holati
buzilsa, rostlanuvchi kattaliknig o‘zgarish tezligi g‘alayonlanish kattaligiga to‘g‘ri
mutanosib bo‘ladi. o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish rostlanuvchi ob’ektning kirishida ham,
chiqishida ham mavjud bo‘lishi mumkin. Nollik qiymatidan tashqari, u musbat yoki
manfiy bo‘lishi mumkin.
o‘
z-o‘zidan to‘g‘rilanishi ma’lum
)
0
(
p
ρ
qiymatga ega bo‘lgan ob’ektlar
modda yoki energiyaning berilishi va iste’moli o‘rtasidagi tenglikni tiklash
qobiliyatiga ega. Bunday ob’ektlar
turg‘un
yoki
statik
deyiladi.
Agar o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish darajasi
∞
=
ρ
bo‘lsa, ob’ekt
ideal
o‘z-o‘zidan
to‘g‘rilanishiga ega bo‘ladi. Bu demak, ob’ekt o‘zining muvozanat holati va
rostlanuvchi kattaligining o‘zgarmas qiymatini har qanday g‘alayonlovchi ta’sirlar
qiymatida ham saqlab qoladi.
o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish
)
0
(
p
ρ
bo‘lmagan ob’ektlarning stasionar rejimi
muvozanat holati bo‘zilganda qayta tiklanmaydi. Bunday ob’ektlar noturg‘un
deyiladi.
Ichki energiya manbaiga ega bo‘lmagan sodda ob’ektlar, odatda, turg‘un
bo‘ladi. Bunday manbalari bo‘lgan fizik tizimlar (masalan, tizimda o‘tayotgan
jarayon ekzotermik reaksiya bilan birgalikda ketishi mumkin) noturg‘un bo‘lishi
mumkin. Bu kabi ob’ektlarni rostlash qiyinlashadi, ayrim hollarda esa ular
avtomatlashtirish imkoni umuman bo‘lmaydi.
12.1-rasmda statik, astatik, noturg‘un ob’ektlar va ideal o‘z-o‘zidan
ob’ektlarning tarqalish egri chiziqlari keltirilgan. SHuni ham aytish kerakki, o‘z-
o‘zidan to‘g‘rilanishli ob’ektlar uchun avtomat rostlagichning-hojati yo‘q. Lekin,
ideal o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish anish qobiliyatiga ega bo‘lgan asosiy kattalikni
ob’ektda texnologik jarayonni rostlash uchun rostlanuvchi kattalik sifatida rostlash
talablariga to‘g‘ri keladigan yordamchi kattalikni tanlash kerak. Masalan bir
komponentli suyuqlikning doimiy bosimda qaynash jarayonini rostlash kerak.
α
∆
1
2
3
0
<
ρ
0
=
ρ
0
>
ρ
∞
=
ρ
4
t
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
381
12.1-rasm.
Do'stlaringiz bilan baham: |