Umumiy doc

O‘lchash-hisoblash tizimi
(O‘HT)—bu tarkibiga dastu bilan boshqariluvchi 
raqamli hisoblash qurilmasi (mikroprosessor, mikro va mini EHM va hokazolar) 
kiruvchi AO‘T dir. 
O‘lchash-hisoblash majmuasi
(O‘HM) — O‘HT ning universal yadrosi 
bo‘lib, unga o‘lchov axborotnga raqamli ishlov berish, saqlash, qayd etish va 
akslantirish kiradi (bundan birlamchi o‘lchov o‘zgartkichlari mustasno). 
Elektrik kattaliklarni o‘lchashda O‘HT va O‘HMning texnik vositalari bir xil 
bo‘lishi mumkin, chunki axborotni birlamchi o‘zgartirish amalda bo‘lmaydi. 
AO‘T ning o‘lchov va axborotini olish, ishlov berish va uzatish vositalarining 
mahalliy avtomatik ishlashini tizimli tashkil etishdan iborat asosiy konsepsiyasi 
(yo‘nalishi) ko‘p jihatdan rivojlanuvchi raqamli hisoblash texnikasi ta’sirida XX 
asrning 60-yillarning boshlarida ifodalangan edi. O‘sha vaqtlardaa AO‘T ning 
birinchi avlodi yaratilgan bo‘lib, ular axborotni AO‘T ga kirgan maxsuslashtirilgan 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

335 
hisoblash qurilmalari yordamida ishlov berish bilan markazlashgan siklik olish bilan 
ifodalanadi. Bunday AO‘Tlarning elementlar bazasi diskretli — yarim o‘tkazgichli 
texnika bo‘ladi.
Texnologik jarayonlarda birinchi avlod AO‘Tlar markazlashgan nazorat tizimi 
ko‘rinishida foydalanilar edi. Bu AO‘Tlar kimyoviy-texnologik jarayonlarda uning 
kechishi tarixi va an’anasini aniqlashni qiyinlashtiruvchi o‘lchash axborotini 
ifodalashning jadval shakli tufayli, shuningdek, jarayonda foydalaniladigan 
o‘lchashlar va boshqarishning shchitli tizimi funksiyalarini takrorlash tufayli keng 
ko‘llaniladi. 
AO‘Tlarning ikkinchi avlodi XX asr (70-yillar) axborotni adresli to‘plash, uni 
AO‘T tarkibiga kiruvchi EHM yordamida ishlash va kichik hamda integrasiya 
darajasidagi mikroelektron sxemaning element bazasi sifatida foydalanish bilan 
ifodalanadi. 
AO‘Tlarning hozirgi vaqtda rivojlanayotgan uchinchi avlodi ularning tarkibida 
katta mikrosxemalar, mikroprosessorli komplekt va mikroEHMlarning foydalanishi 
bilan ifodalanib, bu AO‘T ning ko‘pgina tavsiflarini ancha yaxshilashga va axborotni 
to‘plash, 
ishlov 
berish 
hamda 
saqlash 
jarayonini 
ma’lum 
darajada 
markazlashtirmaslikka imkon beradi. Bu AO‘T larda mikroprosessor vositalar 
hisobiga axborotni olish joyiga maksimal darajada yaqinlashtirilgan joylarda, 
masalan, qarab chiqilgan MPT ichiga qurilgan o‘lchov qurilmalarida axborot 
ishlanadi va oraliq saqlanadi. 
Markaziy EHM bunda ancha murakkab va tezkor masalalarni bajaradi. 
Ikkinchi va uchinchi avlod axborot-o‘lchov tizimlari yuqorida keltirilgan ta’rifga 
muvofiq AHT ni ifodalaydi. 
Hozirgi vaqtda sanoatda AHK larning bir qancha turlari ishlab chiqarilmoqda, 
ularga AO‘T ni yaratish uchun tegishli o‘lchov qurilmalarini ulash etarli. 
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda, texnologik parametrlarni o‘lchash 
masalasi rostlash va boshqarish masalalari bilan uzviy bog‘liq holda hal qilinganda 
AHT lar TJABT doirasida uning tarkibiga kiruvchi boshqaruvchi hisoblash 
mashinalari (BHM) yoki boshqaruvchi hisoblash komplekslari (BHK) asosida 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

336 
yaratiladi. TJABT ni tashkil etish o‘z mafkurasiga ko‘ra uchinchi avlod AO‘T lari 
uchun AHK ni tashkil etishga o‘xshash. 
Zamonaviy AHT va BHK da magistral modul struktura bo‘yicha yasalgan 
mikroprosessorlar, 
mini 
va 
mikroEHMlarning 
keng 
qo‘llanilishi 
apparat 
vositalarining ko‘payishining soddaligini va AHT yoki BHK hal qiladigan 
masalalarni dasturlash yo‘li bilan o‘zgartirishga imkon beradi. Buni AO‘T larining 
barcha turlari, xususan, axborotni to‘plash va ishlov berish o‘lchov tizimlari, 
avtomatik nazorat tizimlari, texnik diagnostika va texnik shakllarni ajratish tizimlari 
asosan bir xil strukturaga ega bo‘lishi belgilab beradi, bu struktura umumlashtirilgan 
ko‘rinishda 9.7-rasmda ko‘rsatilgan. 
Birlamchi o‘lchov axboroti, masalan, kimyoviy-texnologik jarayonning 
(o‘lchov ob’ekti — O‘O) parametrlari haqidagi axborot birlamchi o‘lchov 
o‘zgartkichlari (BO‘O‘) tomonidan ishlab chiqiladi, BO‘O‘ signallari analogli oraliq 
o‘zgartkichlari blokida (AOO‘B) energiyaning shakli va turiga qarab bir 
xillashtiriladi va shakli o‘zgaradi (masalan, pnevmatika elektr energiyaga aylanadi). 
Analog-raqamli o‘zgartkichlar blokida (ARO‘B) bir xillashtirilgan analogli elektr 
kanallar kodga almashtiriladi va raqamli qurilmaga (RQ) keladi, bu vazifani 
zamonaviy AHT da mini yoki mikroEHMlar o‘taydi. Xususiy hollarda raqamli 
qurilmalar sifatida mikroprosessorlar, maxsuslashtirilgan hisoblash qurilmalaridan 
foydalaniladi. AHT da chiqish qurilmasi sifati displey, raqamli indikatorlar, 
signalizatorlar, magnit lentalarida to‘plagichlar va hokazolardan foydalaniladi. 
Raqamli-analogli o‘zgartkichlar (RAO‘) bloki o‘lchanayotgan kattaliklarni 
9.7 – 
расм
. 
Ахборот
– 
ҳисоблаш
тизимининг
структура
схемаси
. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

337 
o‘zgartirish jarayonida kompensasiyalovchi ta’sirlarni shakllantirish uchun xizmat 
qiladi. AHT ning barcha ish (funksional) bloklari o‘zaro standart interfeys qurilmalar 
(IFQ) orqali birlashtirilishi mumkin. AHT ni boshqarish esa boshqarish qurilmasi 
(BQ) orqali amalga oshiriladi. Xususiy hollarda AHTning yuqorida nomlari zikr 
etilgan bloklaridan ba’zilari bo‘lmasligi mumkin. Masalan, agar AHTda chiqish 
signali kod ko‘rinishda bo‘lgan yuqorida qarab chiqilgan o‘lchov qurilmalaridan 
foydalanilsa, u holda AHT ga AOO‘B va ARO‘B bloklarini kiritish zarurati 
qolmaydi. 
Kimyoviy – texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda AHT lar ayni bir 
PO‘O‘ lardan kelayotgan o‘lchov axborotlaridan foydalanib, o‘lchash, nazorat va 
texnik diagnostia vazifalarini bajaradi, bu vazifalar AHK dastur vositalari bilan 
amalga oshiriladi. 
AHT ning asosiy vazifalaridan biri o‘lchash axborotini to‘plash va ishlov 
berishdir. Bunda AHT ham bevosita, ham bilvosita o‘lchashlarning bajarilishini, shu 
bilan birga jaryonning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari hisobining bajarilishini 
ta’minlaydi. 9.2-jadvalda AHT dan bilvosita majmua o‘lchashlarni bajarishda 
foydalanishga misollar ketirilgan. 
9.2-jadval