Umumiy doc

4.6- §. ULTRATOVUSHLI, ISSIQLIK VA IONLI SARF 
O‘LCHAGICHLAR 
Ifloslangan, tez kristallanadigan va agressiv 
suyuqliklar, 
shuningdek, 
tez 
o‘zgaruvchan 
va 
pulslanuvchi oqimlar, ayniqsa, elektr o‘tkazmaydngan 
suyuqliklar 
sarfini 
o‘lchashda 
induksion 
sarf 
o‘lchagichlarni 
ishlatib 
bo‘lmagan 
hollarda 
ultratovushli 
qurilmalardan 
foydalaniladi. 
Sarf 
o‘lchashning ultratovushli usuli
quvurga nisbatan 
ultratovush tezligining oqim tezligiga bog‘liqligiga 
asoslangan. Tovush to‘lqinining harakatdagi muhitda 
4.9 – 
расм
.
 
Ультратовушли
 
сарф
 
ўлчагичнинг
 
схемаси
 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

138 
tarqalishida tovushning manbadan qabul qiluvchi qurilmaga etib borish tezligi faqat 
tovushning tezligiga emas, balki harakat qiluvchi muhitning tezligiga ham bog‘liq 
bo‘ladi. Sarf o‘lchashning ultratovushli prinsipi shunga asoslangan. Agar tovush 
to‘lqini oqim yo‘nalishida harakat qilsa, ularning tezligi qo‘shiladi, tovush oqimga 
qarshi yo‘nalsa, tezliklar ayirmasi topiladi. Ultratovushning oqim bo‘yicha va unga 
qarshi yo‘nalishdagi tezligining farqi oqim tezligiga, binobarin, oqayotgan suyuqlik 
sarfiga mutanosib. ultratovushli sarf o‘lchagichlarning ishlash prinsipi quyidagilarga 
asoslangan: 
1)
ultratovushning oqim bo‘ylab va unga qarshi yo‘nalishdagi vaqt 
tafovutini o‘lchash;
2)
ultratovush tebranishlarining oqim bo‘ylab va unga qarshi yo‘nalishdagi 
tebranishlari fazalarining siljishini o‘lchash; 
3)
avtotebranishlar sxemasi vujudga qeltirgan va shu bilan birga oqim 
bo‘ylab hamda unga qarshi io‘nalishda hosil kilingan ultratovush tebranishlari 
chastotasining ayirmasini o‘lchash. 
Ultratovushli sarf o‘lchagichlardan birining tuzilish sxemasi 4.9 - rasmda 
ko‘rsatilgan. Bu asbob ikki kanalli fazaviy sxema bo‘yicha ishlaydi. Ultratovushli 
sarf o‘lchagichlar quyidagi asosiy qismlardan iborat: UTG-ultratovush generatorining 
ta’minlash manbai; NO‘
1
, va NO‘
2
nurlanuvchi o‘zgartkichlar; QP
1 
va QP
2
-qabul 
qiluvchi pezoo‘zgartkichlar; FQ-faza o‘zgartiruvchi qurilma, fazaviy siljishlarni 
o‘zgartgichlar kanali asimmetriyasi yo‘li bilan bartaraf etadi; K-elektron 
kuchaytirgich, O‘A - o‘lchash asbobi. O‘lchash asbobi sarf birligida darajalanadi. 
Pezoelementlar sifatida, ko‘pincha, bariy titanatdan ishlangan plastinkalar ishlatiladi. 
Pezoelementlar kvars, titanatsirkoniy, sopol hamda magnitostriksion bo‘lishi 
mumkin.
Ultrotovush impulslari quvur o‘qiga shunday burchakda yuboriladiki, ularning 
bir kanaldagi yo‘nalishi oqim yo‘nalishiga mos kelsin, ikkinchi kanaldagi yo‘nalishi 
esa okimga qarshi boradi. Suyuqlik harakatsiz bulgan paytda impulsni D masofaga 
uzatish vaqti quyidagicha 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

139 
a
C
D
=
τ
(4.19) 
bu erda, 
τ
-impulsni uzatish vaqti, s; Sa-suyuqlikdagi tovushning tarqalish 
tezligi, m/s. 
Agar suyuqlik 
v
tezlikda harakat qilsa, yo‘nalishdagi tovushning tarqalish 
tezlik komponenti 
v
cos 0 kabi ifodalanadi. Impulsning nurlanuvchi manbalar 
orasidagi oqim yo‘nalishida tarqalishi: 
θ
τ
cos
1
⋅
+
=
v
C
D
a
(4.20) 
oqimga qarshi yo‘nalishda tarqalishi: 
θ
τ
cos
2
⋅
−
=
v
C
D
a
(4.21) 
Ikkala kanaldagi chastotalar farqi: 
D
v
f
f
f
θ
cos
2
1
⋅
=
−
=
∆
(4.22) 
∆
f - chastotalar farqi, Gs; 
θ
-suyuqlikda to‘lqinlarning tarqalish, burchagi 
SHunday qilib, suyuqlik harakatining tezligini kursatuvchi chastotalar farqi 
faqat shu tezlikka bog‘liq. Ultratovush sarf o‘lchagichlar sarfni kontaktsiz o‘lchashni 
ta’minlayda va boshqa usullarni qo‘llab bo‘lmagan hollarda foydalaniladi. 
Murakkabligi tufayli bu asboblar keng tarqalmagan. Ularning katta kamchiliklari: 
asbob kursatishga o‘lchanayotgan muxitning fizik-kimyoviy xossalarining o‘zgarishi 
hamda muhitning harorati, ultratovush tezligiga tasir etadi. Asbobning asosiy xatosi 
o‘lchash chegarasi (7000 l/soat)ning ±2% ini tashkil qiladi.