Umumiy doc

4.3-§. BOSIM FARQLARI O‘ZGARMAS SARF 
O‘LCHAGICHLAR 
Bosim farqlari o‘zgarmas sarf o‘lchagichlar — rotametrlar 
laboratoriyalarda va sanoatda keng ishlatilib, toza hamda biroz 
ifloslangan bir jinsli suyuqlik va gazlarning sarfini o‘lchashga 
mo‘ljallangan. 
Asbobning ishlash prinsipi o‘lchanayotgan muhit oqimining 
b
a
b
a
s
G
?
1
2
4.2 – 
расм
.
Қалқовичли
 
ротаметр
 
схемаси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

129 
pastdan yuqoriga o‘tishida konussimon naycha ichiga joylashgan qalqovichning 
vertikal (tik) siljish holatiga asoslangan. Qalqovichning holati o‘zgarishi bilan 
qalqovich va konussimon naycha devorlari orasidagi o‘tish kesimi o‘zgaradi, natijada 
o‘tish kesimidagi o‘lchanayotgan modda oqimining tezligi ham o‘zgaradi. Berilgan 
muhitning har bir sarf kattaligiga qaloqovichnnng muayyan holati moc keladi. 
Rotametrlar bosim farqlari o‘zgaruvchan sarf o‘lchagichlarga nisbatan bir qator 
afzalliklarga ega: rotametrlarning shkalalari teng bo‘linmali bo‘lib, uncha katta 
bo‘lmagan sarflarni o‘lchashga imkon beradi; bosimning yo‘qolishi kichik va u sarf 
kattaligiga bog‘liq emas; rotametrlarning o‘lchash chegarasi katta: 
1
10
min
max
=
Q
Q
Asbobning o‘lchash qismi (4.2-rasm) vertikal tik joylashgan konussimon 
naycha 1 va qalqovich 2 dan iborat. 
Konussimon naychadagi halqaning kesim yuzi balandlikka mutanosib 
o‘zgaradi. Pastdan yuqoriga o‘tadigan suyuqlik yoki gaz oqimi tomonidan 
qalqovichga ko‘rsatiladigan kuchlar muvozanatlashguncha uni yuqoriga ko‘taradi. 
Kuchlar muvozanatlashganda qalqovich ma’lum balandlikda to‘xtaydi, bu esa sarf 
miqdorini ko‘rsatadi. Qalqovichning ish holatidagi, ya’ni o‘lchanayotgan muhitga 
batamom cho‘kkan paytidagi og‘irligi 
)
(
j
j
V
G
k
k
k
−
=
(4.6) 
bu erda, G
q
 —qalqoaichiing og‘irlngi, kg; Vq—qalqovich hajmi, m
3
; j
q
 —qalqovich tayyorlangan materialning 
solishtirma og‘irligi, kg/m
3
; j — o‘lchanayotgan muhitning solishtirma og‘irligi, kg/m
3
. 
Bu holda qalqovichning og‘irlik kuchi pastga qaratilgan. Qalqovichning 
og‘irligi yuqoriga yo‘nalgan oqim kuchi bilan muvozanatlashadi: 
S=(P
1
-P
2
)
·
f
0
(4.7) 
bu erda, R
1
va R
2
— muhitning qalqovichdan oldingi va keyingi bosimi, Pa; f
0
— qalqovich kesimining 
diamstri eng katta joydagi yuzi, m
2
. 
Qalqovichning muhit o‘zgarmas oqimiga mos bo‘lgan muvozanat xolatidagi 
og‘irlik kuchi va itaruvchi kuch o‘rtasidagi tenglik quyidagicha:. 
V
q
(j
q
-j)=(P
1
-P
2
)
·
f
0
(4.8) 
Bu holda ishqalanish kuchi e’tiborga olinmaydi; (4.8) tenglama asosida 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

130 
qalqovichdagi bosimlar farqi 
0
2
1
)
(
j
j
j
V
P
P
P
к
к
−
=
∆
=
−
(4.9) 
∆
R — bosimlar farqi, Pa. 
(4.9) tenglama bosimlar farqining qalqovich hajmiga, kesim yuziga, qalqovich 
va muhitning solishtirma og‘irliklariga, ya’ni o‘lchash jarayonida o‘zgarmaydigan 
kattaliklarga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Demak, sarf o‘lchanayotgandagi bosimlar farqi 
o‘zgarmas. O‘lchanayotgan muhitning konussimon naycha devorlari va qalqovich 
orasidagi o‘tish tezligi: 
j
P
P
g
v
)
(
2
2
1
−
=
(4.10) 
bu erda, v — o‘tish tezligi, m/s. 
(4.10) tenglamadan 
g
j
v
P
P
P
2
2
2
1
⋅
=
∆
=
−
(4.11) 
(4.9) va (4.11) tenglamalarni tenglashtirsak, oraliq oqim tezligiga ega bo‘lamiz: 
0
)
(
2
f
j
j
j
V
g
v
к
к
⋅
−
⋅
=
(4.12) 
Oqimning halqa oralig‘idagi tezligi va uning 
yuzasi ma’lum bo‘lgach, o‘lchanayotgan muhitning 
hajmiy sarfini aniqlash mumkin: 
0
)
(
2
f
j
j
j
V
g
f
a
Q
к
к
х
⋅
−
⋅
⋅
=
(4.13) 
bu erda, Q
x
 — o‘lchanayotgan muhitning hajmiy sarfi, m
3
/soat; a 
— sarf koeffisienti, bu tajribada olingan katalik bo‘lib, suyuqlikning 
kalqovichga ishqalanish ta’sirini, muhit uyurmasi hosil bulgandagi bosim 
yo‘qolishini nazarda tutadi. Ildiz ostidagi kattaliklar o‘zgarmas bo‘lgani 
uchun ularni K koeffisient bilan almashtirish mumkin
: 
Unda 
Q
h
=
a
·
F
·
K (4.14) 
Bu 
bog‘lanish 
chiziqli 
bo‘lgani 
sababli 
rotametrning shkalasi teng bo‘linmali bo‘ladi. 
 
4.3 – 
расм
.