Umumiy biologiya

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Adabiyotlar sharxi 

Tuproq chirindisini paydo bo’lish tarixi. Tuproq chirindisini ilmiy asosda 

o’rganish XIX asrning birinchi yarimida Yevropada boshlangan bu sohada 

dastlabki tadqiqotlar Shpengel ( Germaniya ) Mulder (Gollandiya) Berselins 

(Shvetsiya) va German (Rossiya) lar tomonidan olib borilgan. Tuproq chirindisi 

tarkibida gumin, ulmin, kren va apakren deb aytiladigan organik kislotalar hamda 

gumin va ulmin, kven singari organik moddalar borligi aniqlangan. Lekin bu 

kislotalar tarkibi va hossalarni organganda, ular tuproq chirindisi kimyoviy jarayon 

tufayligina paydo bo’ladi deb tushinganlar. Tuproq chirindisi mikroorganizmlar 

tasiridagi murakkab biokimyoviy mahsul ekanligini birinchi bo’lib, P.A. Qostichev 

aniqlab bergan. Uning fikiricha tuproqda chirindi paydo bo’lishi organik 

qoldiqlarining chirib parchalanishi organik moddalarning sintezlanishidan iborat 

yagona jarayondir. O’simliklar qoldiqlarini chiriganda uning tarkibida organik 

moddalar parchalanadi va mikroblar plazmasi holida yangi mikroblar organik 

moddalar sintezlanadi. XX asrning dastlabki tuproq va uning paydo bo’lishi 

mohiyatini aniqlash tuproqshunoslikning taraqqiyoti hamda fizika, kimyo va 

biokimyo fanlarining rivojlanish boshlangan davrlariga to’g’ri keladi. XX asrning 

birinchi  yarimida chirindining paydo bo’lishi va uning mohiyatini aniqlash 

sohasida keng mikyosida tadqiqot ishlari o’tkaziladi. Ayniqsa akademik V.R 

Vilyomsning bu sohadagi ilmiy tadqiqot ishlari ajoyib natijalar berdi. V. R. 

Viyoms tuproq eritmasidagi chirindi kislorodlarini atroflicha puxta o’rganib, 

chirindi kislotalari o’simlik  qoldiqlarini chiritishda qarnashgan mikroorganizmlar 

guruhining ekzoenzimi (sirtgi achitqi) ekanligini aniqlanadi. V.R. Vilyoms daraxt 

o’simliklar formatsiyasi tasirida paydo bo’lgan podzal tuproqlarda kren va apokren 

kislota, dasht o’tlari formatsiyasi tasirida paydo bo’lgan turoqlardan gumin kislata 

pichan o’t o’simliklarni tasirida paydo bo’lgan tuproqlardagi ulmin kislotani ajratib 

oldi va ularning xossalarini chuqur o’rgandi. 

Tuproq  qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishning birdan –bir asosiy vositasi va 

har- bir mamlakatning bitmas tuganmas boyligi hamda kishilik jamiyati o’zi uchun 

---

zaruriy oziq maxsulotlari va boshqa kerakli hom ashyolar yetishtiradigan 

manbadir. Tuproq o’simliklarni suv, oziq moddalar va boshqa sharoitlar bilan 

taminlaydi. 

Shvet olimi S. Oden koen va apakren kislotalarning tarkibi va xossalarini 

tekshirib ularni fulvokislota deb ataladigan bir guruhga birlashtiradi. XX-asrning 

30-yillarida Amerikalik mikrobiolog S. Vaksman tuproqda maxsus chirindi 

moddasi borligini inkor etadi va tuproq chirindisi tarkibi o’simlik qoldiqlari 

tarkibidan deyarli farq qilmaydi. Uning fikricha, chirindining asosiy qismini lignin 

va protein tashkil etadi va chirindi esa lignin protein kompleksidan iboratdir. 

Chirindini o’rganish soxasidagi keyingi tadqiqotlar S. Vaksman faraziyasi  asossiz 

ekanligini isbotladi. Chirindini o’rganish soxasida xozirgi tadqiqotlardan aniqlab 

isbot etiladi, chirindi tabiiy biokimyoviy jarayonlar tufayli xosil bo’lasi. Murakkab 

orgonik modda, chirindi kislotolarni esa yuqori molekulyar azotli orgonik birikma 

bo’lib tuproqning mineral qismi bilan o’zaro mustahkam kompleks holatidadir.  

Tuproqdagi o’simlik va hayvonot orgonizmlarining qoldiqlari  kislorod suv 

tasirida va bevosita miroorganizmlar hamda hayvonot orgonizmlari birgalikda, 

murakkab o’zgarishga uchraydi. Bu o’zgarish natijasida orgonik moddaning bir 

qismi to’la ravishda minerallashib o’simliklar uchun oziq modda hosil bo’ladi. 

Chirish maxsulining bir qishmidan esa mikroorganizmlar yangi organik 

moddalarni sintezlash uchun foydalaniladi va mikroblar yashashdan to’xtagach 

ularning qoldiqlari yana chiriy boshlaydi. Chirish mahsulo’tining ayrim qismi va 

mikroorgonizm sintezlangan moddalarning o’zaro tasiri va kondensatsiyasi hamda 

polimerizatsiyasi natijasida murakkab yuqori molekulyar maxsus chirindi modda 

chirindi kislotolari yuzaga keladi. Tuproqda chirindi moddalarining ana shunday 

paydo bo’lish jarayoniga gumifikotsiya deyiladi. 

Gumifikatsiya jarayonining mohiyati XVIII asrda paydo bo’ladi va tuproqda 

chirindi to’planadi o’simlik, mikroorganizmlar va hayvon qoldiqlaridagi oqsil, 

oshlovchi modda lignin singarilarning chirish maxsuloti bo’lib ular o’zaro reaksiya 

natijasida kondensiyalanadi yoki polimerizatsiyalanadi. Gumifikatsiyada gidroksil 

---

karbonil guruhiga kiradigan birikmalarning oksidlanishi tufayli karboksil guruhlar 

ko’payadi. Bu gipotezaga ko’ra gumifikatsiya jarayoni natijasida, ayni bir vaqtning 

o’zida har-xil darajadagi kondensatsiyalangan va yuqori  molekulyar xolda bo’lib, 

fulvokislotolar esa ozroq kondensiyalangan chirindi moddasidir.  

Tuproqning suv-xavo rejimiga ko’ra, chirindi paydo bo’lish jarayoni aerob 

va anaerob sharoitda kechadi. Havo yaxshi kirib turadigan sturukturali va g’ovak 

qovushmali  tuproqlarda organik qoldiqlarning aerob bakteryalar tasirida 

gumifikatsiyalanish va ayniqsa mineralizatsiyalanish jarayoni tez boradi. Shuning 

uchun ham bo’z tuproqlar va boshqa subtropik tuproqlarda chirindi oz to’plansada 

unig sifati yaxshi bo’ladi va ularda oziq elementlarining nisbiy miqdori ko’p 

bo’ladi. M. M. Qononova boshliq bir guruh olimlar A. G. Trusov farazini 

rivojlantirib, yuqori molekulyar modda hisoblangan chirindi gumifikatsiya paytida 

oqsillarning parchalanishidan hosil bo’lgan nerro (C

4

H

5

N) va benzol (C

6

H

6

) 

larning oksidlanishi va kondensatsiyasida hamda lignin va oshlovchi moddalar 

parshalanishidan yuzaga kelayotgan fenol (C

6

H

5

OH) va xinon (C

6

H

2

O

5

) singari 

oddiy moddalarning fermentlar tasirida va ishtirokida sintezlanishidan paydo 

bo’ladi deb tushintiradilar. Bu gipotezaga ko’ra chirindi moddalarning 

fulvokislotolari gumifikatsiyaning dastlabki davrida past molekulyar bo’lib, 

keyinchalik jarayonining rivojlanishi natijasida kondensatsiyalanib yuqori 

molekulyar moddaga aylanadi. Demak fulvokislotolar gumifikatsiya jarayonining 

boshlang’ich davrida paydo bo’lgan organik kisloto bo’lib gumin kislotodan farq 

qiladi. L. N. Aleksanrov, L. V. Tyurinning chirindi paydo bo’lish farazini 

rivojlantirib boradigan biokimyoviy oksidlanish natijasida yuqori molekulyar 

modda paydo bo’ladi va tuproqda chirindi to’planadi, deb tushuntiradi. Bu yuqori 

molekulyar modda. Peuphratika –to’rong’il, E-angustifolia-jiyda va Upumila-

gujum daraxtlari barglari kuzda to’kilgandan keyin yig’ib olinib labarotoriya 

sharoitida 70

0

C termostotda 3-kun davomida quritiladi keyin 10 gr atrofida barg 

qoldiqlari o’lchab olinadi va 20 mm (kichik) o’lchamteshikchali 25 va 25sm 

o’lchamdagi kattalikdagi polijter xaltachaga solinadi. Bu katta o’lchamdagi 

xaltachalar makromezafouna va mikroflora, o’rta o’lchamdagi xaltachalar 

---

mezofauna va mikroflora va kichik o’lchamli xaltachalar faqat mikroflorani chirish 

jarayonidagi tajribalarni o’rganish uchun asos bo’ladi. (Kurzamkovskiy 2004) 

Xaltachalar og’zi tikib berkilgandan keyin tajriba maydonchasiga 8 ta 

maydonchaga daraxtlar tagiga qo’yib chiqildi. Har bir-xil o’lchamdagi 

xaltachalardan 5 tadan (jami 15ta ) xaltach 8 ta maydonchaga 3 takrorlanishda 

hammasi bo’lib 360 ta xaltacha joylashtirildi. Bir xil turdagi daraxtlar ekilgan 

maydonchalar  takrorlanish qilib olindi. Chirish darajasini o’rganish uchun 

xaltachlar 67,194, 30

o

  va 367 kundan keyin (2011-  yil 16-oktyabr oxiri olinish 

kuni) xaltachada qolgan quruq barg massasi aniqlandi. 4 marta olingan barg 

qoldiqlarining xar birida qoldiqlar 65

o

C issiqlikda turg’un massaga kelguncha 

quritib olindi. Xo’l miqdori mufil pechkada yoqish orqali har bir xaltachadan 

namuna olinib aniqlanadi. Keyin barg quruq massasidan olingan xo’l miqdori 

chirish jarayonidagi barg tarkibi 1 yil (367 kun) dan keyin barglar chirish darajasi 

o’rganildi. (Kumar 2008) Xammasi bo’lib 4 marta qaytarib olingan xaltachalardagi 

qoldiqlar (barg) quruq massasi 0-kun dagi solingan qoldiqlar massasiga nisbatan 

protsent hisobda aniqlanadi keyin 4 marta qaytarib olingan quruq massasini 

protsentlari vaqtiga nisbatan grafikka joylashtirib chiqish darajasi kunga nisbatan 

aniqlanadi. 

 

 

 

 

 

 

 

1-rasm. UrDU oquv amaliyoti tajriba xo’jaligida bitta maydonchadagi axlat 

xaltachalarining joylashishi 

---

Tajriba maydonidan tanlangan daraxtlarning tavsifi 

Xorazm viloyatida o’sadigan mahalliy daraxt turlari 2010-2011 yilda 

o’rganilib shular ichidan sho’rlanishga chidamli va ko’pchilik aholi tomonidan 

ekiladigan daraxt turlari Asia Xamzina tomonidan Xorazm viloyatida yer va 

suvdan foydalanishni iqdisodiy va ekologik jihatdan o’simliklarni ekib o’stirish 

tajribalar maydonidagi jiyda, qayrag’och (gujum) va turong’il daraxtlarida chirish 

koeffissiyenti o’rganilmoqda. Qayrag’och-gujim (ulmus pumila) botanik tarif. 

Qayrag’och tez o’sadigan keng barkli, barg tokadigan daraxt, uzunligi 25 metrga 

yetadi. Vatani Hitoy. Yo’l yoqalariga madaniy ko’rk berib turishi uchun keng 

miqyosda ekiladi. Dala qayrag’och daraxt bo’lib, bo’yi 15-16 metrga diametri 60-

70 smga yetadi. Tanasi sershox  bo’lib, sharsmon shox-shabba hosil qiladi. 

Novdalari qong’ir-qizil,  hira rangda aytim shakllarda qizil-sarg’ich rangda tanasi 

va novdasining  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-rasm.