Umumiy astronomiya

5.21-rasm. Magnitosferalar

1655 yil halqali sayyoraning birinchi yo‘ldoshini ham Gyuygens topdi. Planeta yo‘ldoshlarini topishda, ayniqsa, J.Kassinining izlanishlari sermahsul bo‘ladi. Gyuygensdan so‘ng ko‘p o‘tmay u, orqama-orqa Saturnning to‘rtta yo‘ldoshini topdi.

Saturn yo‘ldoshlaridan eng yirigi - Titan bo‘lib, Quyosh sistemasidagi planetalarning «oy»laridan kattaligi jihatidan ikkinchi o‘rinda, ya’ni Ganimeddan (Yupiterning yo‘ldoshi) keyin turadi. Diametri 4850 kilometr. 1949 yildayoq J.Koyper Titanning spektrida metanning «iz»larini ko‘rib, planetaning bu yo‘ldoshi qalin atmosferaga ega ekanligini birinchi bo‘lib aniqladi. Keyinchalik Titan atmosferasida etarlicha ko‘p miqdorda vodorod kuzatildi. Saturnning bu yirik yo‘ldoshi haqida olingan ma’lumotlar. 1979 yil 9 sentyabrda Titandan 356 ming kilometrgina naridan o‘tgan «Pioner XI» avtomatik stansiyasining tadqiqotlari bilan to‘la tasdiqlandi. Shuningdek bu kosmik apparat yordamida saturining yana bir yo‘ldoshi topildi va kosmik stansiya sharafiga «Pioner qoyasi» degan nom oldi.

5.22-rasm. Saturn yo’ldoshlari

Saturn yo‘ldoshlaridan yana biri-Yapet (diametri 425 kilometr) sirt tuzilishi jihatidan juda «rang-barang»ligi bilan kishi diqqatini o‘ziga tortadi. Bu yo‘ldoshning ravshanligi, Saturn atrofida aylanish davri davomida karib olti martagacha o‘zgaradi. Buning ikkita sababi bo‘lishi mumkin: birinchisiga ko‘ra Yapet sferik formaga ega emas deb tushuntirilsa, ikkinchisi- Saturnning bu yo‘ldoshining yorug‘ va qorong‘i yarim sharlari Quyosh nurlarini ikki xil qaytarishining natijasi deb uqtiradi. 1980 yili «Voyadjer-1» Saturn yaqinidan o‘tayotib, uning 6 ta yangi yo‘ldoshini topdi.

Vaqt va taqdir xudosiga tegishli asosiy jumboq, uning atrofida bunday yirik halqaning paydo bo‘lish tarixidir. Shuningdek, nima uchun planeta sirtida o‘rtacha ellik ming kilometrcha narida aylanuvchi bu tosh, chang va muz bo‘lakchalari vaqt o‘tishi bilan qo‘shilishi buning yo‘ldoshiga aylana olmaydi, degan savol ham astronomlarni «uyqusini olgan» muammolardan hisoblanadi.

Planetaning paydo bo‘lishi, tushuntirishga qaratilgan gipotezalar ichida fransuz astronomi Roshning nazariyasi diqqatga sazovordir. Bu nazariyaga ko‘ra, planetalarning yo‘ldoshlari markaziy sayyoradan ma’lum kritik masofada kichik oraliqda mustaqil yashay olmas ekanlar. Saturn uchun hisoblangan bu kritik masofa, uning ikki yarim radiusiga (150 ming kilometrga) teng bo‘lib chiqdi. Agar planeta yo‘ldoshlaridan biri unga, aniqlangan bu masofadan yaqin kelsa, sayyoraning tortish maydoni vujudga keltirgan ko‘tarish kuchi ta’sirida yo‘ldosh halokatga yuz tutib, parchalanib ketadi. Hisobi joyida bo‘lgan bu nazariyaga ko‘ra, Saturnning halqasi, planetaning yo‘ldoshlaridan birining qadimda «ehtiyotsizlik» qilib unga yaqin kelgani tufayli bo‘lsa kerak, degan gumonning tug‘ilishiga sabab bo‘ldi.

Keyinchalik, planetalar atrofidagi ikki yarim sayyora radiusiga teng kritik masofa hamma planetalar uchun ham o‘rinli bo‘lgan umumiy qonun ekanligi tasdiqlandi va bu kritik masofa chegarasi-gipoteza avtori sharafiga, Rosh chegarasi deb yuritiladigan bo‘ldi. Darvoqe, yana shuni aytish joizki, Saturnning uchunchi topilgan yo‘ldoshi Yanus ham bu kritik chegaraga juda yaqin bo‘lib, kelajakda bu yo‘ldoshning ham halok bulishining ehtimoli kam emas.

Uran. Uran planetasi, aslida muzikachi, keyinchalik mashhur astronom darajasiga ko‘tarilgan V.Gershel tomonidan 1781 yili tasodifan topildi. Ma’lum bo‘lishicha, planeta ochilgunga qadar, qariyb yuz yilcha ilgaridan kuzatilib kelingan ekan. Biroq astronom unga har doim xira bir yulduz deb qarab, ortiqcha e’tibor bermagan ekanlar. Planeta orbitasini birinchi bo‘lib Peterburg akademigi A.I.Leksel hisobladi.

Uranning diametri 51 ming 200 kilometr. Massasi Ernikidan 14,6 marta kattalik qiladi, o‘rtacha zichligi 1,27 g/sm³. Bu sayyora Quyoshdan o‘rtacha 19,2 astronomik birlik masofada uning atrofida aylanadi. Planeta diski (gardishi)ni ko‘rish uchun, uni kam deganda, 100 martacha kattalashtiruvchi teleskopda kuzatish zarur bo‘ladi.

Uranning orbital tezligi sekundiga 0,8 kilometrni tashkil qiladi va Quyosh atrofida 84 yilda bir marta aylanib chiqadi. Biroq, u o‘z o‘qi atrofida nisbatan tez aylanadi. Sutkasining uzunligi 16 soatu 24 minutni tashkil etadi.