Umumiy astronomiya

§ 4.5. Spektral chiziqlarning Dopler siljishi

Ma’lumki, kuzatuvchi va yoritgich orasidagi masofa vaqt davomida o’zgarsa unda bu spektral chiziqlarni siljishiga olib keladi va yoritgichning nuriy tezligi noldan farqli ekanligidan dalolat beradi. Harakatlanayotgan yoritgichlarning uchun nuriy tezliklarini o‘lchash imkoni spektral tahlil yordamida amalga oshiriladi. Yoritgichning nuriy tezligi deganda, yoritgichning harakat tezligi vektorining qarash chizig‘i bo‘yicha tashkil etuvchisi tushiniladi. Harakatdagi manbaning nuriy tezligini o‘lchash usuli Dopler tomonidan 1847 yilda ishlab chiqilgan bo‘lib, unga ko‘ra, nurlanayotgan manbaning qarash chizig‘i bo‘yicha siljishi, uning spektrida spektral chiziqlarni siljishiga olib keladi. Agar spektral chiziqning siljish kattaligi = -₀ bo‘lsa bu erda (₀–harakatdagi manba ma’lum spektral chizig‘ining to‘lqin uzunligi, -harakatdagi manbaning o‘sha chizig‘ining o‘zgargan to‘lqin uzunligi) manbaning nuriy tezligi ushbu formuladan topiladi:

yoki

-nuriy tezligi s=3^.10⁸ m/s - yorug‘lik tezligini ifodalaydi. Agar -manfiy ishora bilan chiqsa, ya’ni ₀ (spektrning binafsha tomoniga siljisa) manba kuzatuvchiga tezlik bilan yaqinlashayotgan, aksincha musbat ishorali bo‘lsa, ya’ni ₀ (chiziq spektrning qizil tomoniga siljisa) manba kuzatuvchidan uzoqlashayotgan bo‘ladi. Odatda yoritgichining yoki uning qismlarining tezligi <

bu erdan bo‘ladi.

Quyoshning ekvatori zonasida, uning aylanishi tufayli chiziqli tezligi 2 km/s bo‘lib, ekvatorining sharqiy va g‘arbiy qismlarining spektrlarida chiziqlarning siljishi mos ravishda, 0,035A kattalikni beradi.