Умумий ва тарихий геология

Номос интрузивлар. Булар дайка, батолит ва шгокларга бўлинади. Қатламли ёки қатламсиз жинсларни кўндалангига кесиб ўтган томирларда жойлашган магма маҳсули д а й к а дейилади. Дайканинг қалинлиги (эни) 1 см дан бир неча км гача, узунлиги бир неча м дан 100 км гача боради. Родезиядаги (Африка) катта дайка 500 км га чўзилган, эни 5 км дан 10 км гача етади. Асосли ва ультра асосли жинслардан ташкнл топган. Ёйсимон ёки халқасимон шаклдаги дайкалар ҳам бор.
Б а т о л и т . Магматик жинсларнинг энг катта шакли, у тоғ системалари ядросини ташкил этади. Чотқол, Ҳисор, Зарафшон, Нурота, Қоратепа тоғларида йирик (бир қанча 200 км дан 1000 км гача) батолитлар бор. Ҳозирги пайтда батолитларга майдони 200 км² дан ортиқ интрузивлар киради. Энг йирик батолит Шимолий Америка Қордильерасида, унинг узунлиги 2000 м, эни 200 км га тенг.
Шундай хусусиятга эга бўлган, лекин майдони 200 км² дан кам бўлган интрузив ш т о к деб аталади.
Магматизм сабаблари. Магманинг ҳосил бўлиши ва унинг ҳаракат сабабларини текшириш ниҳоятда қизиқарлидир. Бироқ Ер шаридаги қаттиқ жисмларни эритувчи юқори температурали иссиқлик манбанни топиш, текшириш ишларида ҳали етарли натижаларга эришилгани йўк. Шундай бўлса-да, магматизм процессини ўрганиш устида олиб борилган илмий тадқиқот ишларидан муҳим хулосаларга келинди.
Магматизм сабабчиларидан асосийси тектоник ҳаракатлар хисобланади. Бу ҳаракатлар натижасида магмага юқоридан таъсир қилувчи босим камаяди ва эндоген кучга эга бўлган актив магма ер пўсти юқори қатламлари томон силжийди хамда турли хил шаклларни эгаллайди. Магманинг хосил бўлиши учун ер қатламларида ҳаракатчан зона — радиоактив элементлар тўпланадиган жойларнинг бўлиши катта аҳамиятга эгадир. Бундан ташқари, радиоактив элементлар ёш тоғларда, орол ва ярим ороллардаги вулкан жинсларда, айниқса гранитда кўп учрайди. Магматизм процесси геосинклиналь областларда рўй беради. Геофизик текширишлар натижасида материклар ва уларнинг океанлар билан бўлган чегараларида чуқур (300—400 км) ер ёриқлари борлиги аниқланди. Ер ёриқлари юқори мантиягача бориб етган бўлиб, мантияда астенолит жинсини ва ундан бирламчи базальт ҳосил бўлишини кўпчилик олимлар (В. В. Хайин, В. В. Белоусов) кўрсатиб ўтдилар. Магматизм процессини ўрганиш ер пўсти тараққиётини ва материкларнинг вужудга келишини ўрганишда катта илмий ва амалий ахамиятга эгадир.