Умумий психология академик А. В. Петровский таҳрири остида

Хатти-ҳаракатнинг инстинктив тарзда ҳосил қилинадиган шакллари
Шундай қилиб, инстинктив ҳаракатлар турли хилдаги куп сонли қўзғатувчиларнинг акс этишини таъмин эта олмайди ва шунга кура умуртқалиларнинг акс эттириш имкониятларини чеклаб қўяди. Умуртқалиларда найчали нерв системаси (орқа ва бош мия билан қўшилиб) ривожланган бўлиб, шу туфайли уларда ташқи мухитни аслига анча ўхшайдиган тарзда акс эттиришнинг потенциал имкониятлари ошади. Ганглиоз нерв системасига эга бўлган ҳайвонларга нисбатан умуртқали ҳайвонларда рецепторлар янада такомиллашиб, тобора кўпроқ махсуслашиб боради. Эволюция натижасида эришиладиган ана шу барча ички имкониятлар атиги биргина инстинктив ҳаракатларни келтириб чиқариш учун фойдаланилмайди, албатта.
Юксак тарақкий этган ҳайвонларда, айниқса сут эмизувчиларда, хатти-харакатнинг янги, анча нафис шакллари биринчи даражали аҳамият касб этмоқда. Бир турга мансуб хайвонларда мувакқат боғланишларнинг ҳосил бўлишидаги индивидуал фарқлар инстинктнинг намоён бўлишидаги индивидуал фарқларга қараганда анча сезиларли бўлиб бормоқда. Бир хил хайвонларда шартли боғланишлар нисбатан тез, бошқаларида секин ҳосил бўлиши мумкин. Соддароқ ҳайвонга қараганда умуртқали хайвонларда шартли боғланишлар мислсиз куп ҳосил бўлади. Хайвон эволюцион тараққиётнинг юқори босқичига кўтарилган сари, хосил бўладиган шартли богланишлари шунча мураккаброк ва яна ҳам нафисроқ бўлиши мумкин.
Балиқларда шартли боғланишлар анча тез ҳосил бўлади. Шартли боғланишнинг ҳосил бўлиши учун ёруғлик, ранг, нарсанинг шакли, шунингдек товуш ва таъм белгилари сигнал бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ленин бу боғланишлар тез ўзгармайдиган бўлади. Чунончи, чўртанбалиҳда майда баликларни овлашга оид шартли рефлекс осонгина ҳосил бўлади. Лекин бу рефлексини сусайтириш жуда кийин. Экспериментда майда балиқлар чўртанбалиқдан шиша билан алоҳида ажратиб қўйилганда йирткич балиқ янгитдан вактинчалик боғланиш хосил килмагунга қадар узок вақт давомида шишага урилиб турди, шиша олиб қўйилгандан кейин эса янги борланиш ҳам ўз навбатида узоқ вақт сақланиб турди. Шундан кейин чўртанбалиқ ёнида сузиб юрган майда балиқларга умуман аҳамият бермай кўйди.
Шундай қилиб, шартли боғланишлар ҳам ҳолатлар ўзгарганда ҳайвон хатти-харакатини нисбатан кам ўзгартириши мумкин.
Жонли материя акс эттиришнинг ривожланишида навбатдаги босқич — хатти-харакатнинг янги белгиларини мустақил хосил қилишга асосланган нафис индивидуал хатти-харакатнинг янада мураккаброқ шаклларини чиниқтиршидир. Нафис индивидуал ҳаракат учун муҳитнинг айрим хусусиятларигина (ҳарорат, ранг, ҳид) эмас, балки бутун бир конкрет вазиятлар таҳлил ва синтез қилиниши шарт.
Чунончи, агар товуқнинг олдида дон сепиб, уни турли рама билан тўсиб қўйилса, товуқ ушбу тўрга ўзини ура бошлайди. Ҳолбуки, таракқиётнинг юксак босқичида турувчи қушлар (масалан, қарға, зағизгон ёки қузгун) бундай вазиятда ўзларини бошқача тутишади: тур орқасидаги донни олиш учун уринишда дастлабки муваффақиятсизликка учрагач, улар тўсиқни айланиб ўтиб, донни чўкий бошлашади.
Биринчи ҳолатда хатти-ҳаракат инстинктив программага асосан бўлган бўлса, иккинчи холда хатти-харакат бевосита вазиятни таҳлил қилиш натижасида рўй берди.
Хатти-ҳаракатнинг иккинчи типи айниқса сут эмизувчиларда яққолроқ намоён бўлади. Бундай хайвонлар энди бутун бир вазиятларни идрок этиб, таҳлил қила бошлайди, ўз хатти-ҳаракатларини тўғрилаб, ўзгараётган шарт-шароитларга мослаша бошлайди. Юксак таракқий эгган ҳайвонларда хатти-ҳаракатнинг инстинктив шакллари билан бир каторда ўзгарувчан индивидуал шакллари — малакалар ва интеллектуал хатти-харакатлар ҳам мавжуд бўлади. Малакалар деганда ҳайвонларнинг шартли боғланишларига асосан бажарадиган ва автоматик тарзда такрорланадиган хатти-ҳаракат тушунилади. Малакалар худди инстинктларга ўхшаб ривожланишнинг нисбатан қуйи боскичларида ҳам бўлади, лекин аник, ифода этилган малакалар фақат бош мия қобиғи бўлган хайвонлардагина намоён бўлади.
Ҳайвонларнинг малакалари таркибига кирадиган ҳаракатлантирувчи элсментлар турнинг ўзига хос тажрибасини такрорлайдиган туғма харакатлардан иборат бўлиши ҳам, шунингдек тасодифий харакат намуналарининг такрорланиши жараёнида кўникма хосил бўлган ҳаракатлардан иборат бўлиши ҳам мумкин. Қуйидаги факт биринчи турдаги харакатларга мисол бўла олади.
Ўргатувчи қуённи ноғора чалишга осонгина ўргата олади. Бу харакат турнинг ўзига хос бўлган ҳаракати ҳисобланади: йилнинг маълум бир пайтида барча қуёнлар ўрмонда тўнкаларни, ерда ағдарилиб ётган дарахтлар ва бошқа нарсаларни «чала бошлашади». Занжирдаги итнинг ҳаракат реакцияларини иккинчи хилдаги ҳаракатларига мисол килиб кўрсатиш мумкин. Тажриба қуйидаги тарзда ўтказилди. Ит бўйнини чўзса хам олмаслигини билган ҳолда унинг олдига бир парча гўшт ташлашди. Гўшт парчаси ипга борланган бўлиб, иккинчи учини ит панжалари билан тортиши мумкин эди. Ит бир неча муваффақиятсиз ҳаракатлардан сўнг тасодифан ипнинг учидан тортиб, гўштни эгаллаб олишга эришади. Бу ҳаракат эслаб ҳолинди ва кейпнчалик ҳар гал ит гўшт боғланган ипни ўзига тортадиган бўлиб қолдн. Бир гал гўшт боғланган ипнинг учига итнинг олдинги оёклари етмайдиган килиб ташландн. Ит олдинги оёклари билан нпии тортишга бир неча бор муваффақиятсиз урингандан кейин орқасига ўтирилиб, ипни орка оёғи билан тортиб олдн.
Бу факт ҳайвонларда ҳосил бўлган малакалар ўзгартирилган вазиятда ҳам такрорланиши мумкинлиги ҳақидаги қоидани тасдиқлайди. Мисол қилиб кўрсатилган ҳолатда экспериментнинг шарт-шароитлари мураккаблаштирилиб, ит бу янги вазиятга ипга қадар етишга имкон туғдириши мумкин бўлган малакани олдинги оёғидан орка оёғига кўчириш билан муносабат билдиради.

Шундай қилиб, малакалар бир-биридан жиддий равишда фарқ қилиши мумкин: бир хил ҳолатда улар автоматик такрорланишига кўра инстинктларга яқин турса, бошқа бир ҳолда интеллектуал хатти-ҳаракатларга яқинлашиб кетади.