Умумий физика курсининг «Молекуляр физика» былимини

MASALALAR YECHISH 
 
1.  Ideal  gaz  holatini  xarakterlovchi  asosiy  tenglama  Mendeleev-
Klapeyron  tenglamasidir.  Gazning  har-bir  holati  uchun  bu  tenglamani  tuzib 
va  qo’shimcha  shartlarni  formula  ko’rinishida  yozib,  har  qanday  maktab 
masalasini  nisbatan  oson  yechish  mumkin.  Bu  metod  eng  kuchli  bo’lishiga 
qaramay,  qator  hollarda  echimni  bir  oz  murakkablashtirib  yuboradi  va 
hodisani kam izohlovchi ortiqcha matematik hisoblashlarga olib keladi. 
Buni  hisobga  olib  elementar  fizika  kursi  masalalarini  ikki  guruhga 
bo’lish mumkin. Birinchi guruhga shunday masalalar kiradiki, ularda massasi 

---

 
55 
o’zgarmaydigan  va  Klapeyron  tenglamasini  qo’llash  mumkin  bo’lgan  ikkita 
yoki bir nechta gaz holati  beriladi. 
Ikkinchi  guruhni  gaz  massasi  ishtirok  etadigan  yoki  gaz  massasi 
o’zgaradigan protsesslar ko’riladigan masalalar tashkil etadi. Bu masalalarni 
yechishda birlashgan gaz qonunidan foydalanish maqsadga muvofiq bo’lmay, 
bu  yerda  Mendeleev-Klapeyron  tenglamasidan  foydalanish  ancha  qulaydir. 
Izobarik protsessdagi  gaz ishiga doir  masalalarni  yechish 
V
p
V
V
p
A




)
(
2
1
 
va   
t
R
m
T
T
R
m
A






)
(
1
2
,   









T
R
m
V
p
T
m
C
Q
V

  formulalarga  asoslanadi. 
Bunda  ularni  o’quvchilarning  o’zlari  oldindagi  chiqarishlari  ko’zda  tutiladi, 
bu esa yechishdagi asosiy qiyinchilikni tashkil etadi. 
2. Agar masalaning shartiga ko’ra gazning ikki holati berilsa va gaz bir 
holatdan  ikkinchi  holatga  o’tishda  uning  massasi  o’zgarmasa  masalani 
quyidagi ketma-ketlikda yechish tavsiya qilinadi. 
a)  Masala  shartini  o’qib  chiqib,  biror  protsessda  qanday  gaz  ishtirok 
etayotganligini aniq tasavvur qilish  kerak va holat parametrlari o’zgarganda 
gaz massasi o’zgarmasligiga shubhalanmaslik  kerak. 
b) Agar mumkin bo’lsa, sxematik chizma qurish  kerak va gazning har-
bir  holatini  belgilab  bu  holatlarni  xarakterlovchi  R,  V,  T  parametrlarni 
ko’rsatish    kerak.  Masala  shartidan,  bu  uchta  parametrdan  qaysi  biri 
o’zgarmasligini  hamda  birinchi  va  ikkinchi  holatning  o’zgaruvchi 
parametrlari qaysi gaz qonuniga bo’linishini aniqlash  kerak. Umumiy holda 
hamma uchta parametr R, V, T o’zgarishi mumkin. 
v)    berilgan  ikki  holat  uchun  birlashgan  gaz  qonunlari  tenglamasini 
yozish  kerak. Agar parametrlardan biri o’zgarmay qolsa, bu tenglama uchta: 
Boyl’-Mariott qonuni, Gey-Lyusaak qonuni yoki Sharl qonuni tenglmasidan 
bittasiga avtomatik o’tadi. 
g)  R
1
,  V
1
,  R
2
,  V
2
  parametrlarni  boshqa    berilgan  miqdorlar  orqali 
ifodalab,  yoyib  yozish    kerak.  Aniq    berilgan  parametrlarni  emas,  balki 
bevosita   berilgan  parametrlarning  ma’nosini tushuntirish  zarurligi tabiiydir. 
Bunda bosimga alohida e’tibor berish  kerak. Uni aniqlash uchun ko’pchilik 
hollarda Paskal’ qonunidan foydalanish  kerak va bosimni suyuqlikning yoki 
gazning sathida aniqlash  kerak. 
d)  Hamma  yordamchi  shartlar  matematik  ko’rinishda  yoziladi  va  hosil 
bo’lgan tenglamalar sistemasi noma’lum miqdorga nisbatan echiladi. 
Agar  masalada  bir-biridan  ajratilgan  ikki  yoki  uchta  gaz  holatining 
o’zgarishi  bilan  bog’liq  bo’lgan  protsesslar  ko’rilsa,  har-bir  gaz  uchun 
ko’rsatib o’tilgan amallarni ayrim-ayrim bajarish  kerak. 
Gazga  doir  hamma  masalalarda  faqat  absolyut  temperaturadan 
foydalanish ancha qulay bo’ladi va birdaniga Tsel’siy shkalasida ko’rsatilgan 
temperaturadan Kel’vin shkalasi qiymatlariga o’tish  kerak. 

---

 
56 
3. Agar masala shartiga ko’ra faqat gazning bitta holati  berilgan bo’lsa 
va  bu  holatning  biror  parametrini  aniqlash  talab  qilinsa  yoki  bir  xil  massali 
gazning ikki holati berilsa, quyidagicha ish tutish tavsiya qilinadi. 
a)  Biror  jarayonlarda  qanday  gazlar  ishtirok  etishini  aniqlash    kerak 
hamda  gazning har-bir holatini belgilash  kerak. 
b)  Har-bir  gazni  har-bir  holati  uchun  (agar  ular  bir  nechta  bo’lsa) 
Mendeleev-Klapeyron  tenglamasini  tuzish    kerak.  Agar  gaz  aralashmasi  
berilgan  bo’lsa,  bu  tenglama  har-bir  komponenti  uchun  tuziladi.  Ayrim  
gazlar bosimlarining qiymati bilan aralashmaning natijaviy bosimi o’rtasidagi 
bog’lanish Dal’ton qonuni tenglamasi orqali  beriladi. 
v)  Masalaning  qo’shimcha  shartlarini  matematik  ko’rinishda  yozish  va 
hosil  bo’lgan  tenglamalar  sistemasini  izlanayotgan  miqdoriga  nisbatan 
yechish  kerak. 
Havoning  ko’tarish  kuchini  hisoblash  bilan  bog’liq  bo’lgan  murakkab 
masalalarni  yechishda,  gaz  holatining  tuzilgan  tenglamalariga  mexanika 
tenglamalari hali qo’shimcha qilinadi.