Umum va tib psix p65

birinchidan,
shartli qo‘zg‘ovchi mustahkamlanishi davom 
etishidan qat’i nazar, shartli reflekslar so‘nishi darajasiga, 
ikkinchidan,
qo‘zg‘ovchilarning kuchli yoki kuchsizligi bilan 
shartli reaksiyaning hajmi orasidagi tafovutlarga, 
uchinchidan,
asosiy qo‘zg‘ovchi sezgirligiga begona (notanish) qo‘zg‘ovchini 
ijobiy (salbiy) ta’sir o‘tkazish darajasiga, 
to ‘rtinchidan,
boshqa 
ko‘rinishdagi yoki kuchlanishdagi qo‘zg‘alish jarayonlarining 
kuchiga bog‘liq ekanligini m a’lum qiladilar.
M a’lumotlarning tahliliga binoan, tormozlanish (to‘xta- 
lish)ning kuchi bilan nerv jarayonlarining muvozanatlashuviga 
taalluqli shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari 
turkumlari shunga o‘xshash usul yordami bilan kashf qilingan. 
Shuningdek, B.M. Teplov ilmiy maktabining namoyandalari 
tomonidan ijobiy va tormozlovchi shartli reflekslarning hosil 
bo‘lish tezligini tavsiflovchi individual xususiyatlar turkumi 
ham izohlab berilgan. Ushbu individual xususiyatlar mohiyatida 
ifodalanuvchi nerv sistemasining notanish xususiyati dina- 
miklik deb tavsiflangan. Bundan tashqari, ular shartli reflektor 
faoliyatining bir guruh individual xususiyatlari qo‘zg‘alish 
jarayoni to‘xtalishining tezligi mahsuli sifatida taxmin qilingan 
xususiyatni (yangi xislatni) labillik (ya’ni lotin. 
labialis
— 
beqarorlik) deb ataganlar. Shuning bilan birga ular nerv siste­
masining boshqa xususiyatlari mavjudligi to‘g‘risida ilmiy tax- 
minlarni ilgari surganlar, jumladan: senzitivlik, reaktivlik va h.k.
Yigirmanchi asrning 60—70-yillarida ushbu soha bo‘yicha 
olib borilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, temperament- 
ning psixologik tavsifi bilan I.P. Pavlovning tiplari o ‘rtasida 
aloqa hukm surishiga hech qanday shak-shubha yo‘q. Tempera- 
mentga taalluqli nerv sistemasining tiplari ham insonga, ham 
hayvonlarga tegishli bo‘lib, ular umumiy tiplar deb nomla-
92

---

nadi. Binobarin, temperamentning fiziologik asosi — bu nerv 
sistemasining umumiy tiplari bo‘lsa-da, biroq I.P. Pavlovning 
tiplari — bu nerv sistemasi xususiyatlarining tanho tipik birik- 
masi emas ekan, chunki keyinchalik bu borada yangi birik- 
malar topildi. Lekin ajratilgan tiplarning barchasi bir xil aha­
miyatga molik emasligi tufayli ularning eng asosiylari kuchli 
va kuchsiz tiplardan tashkil topadi.
Shunday qilib, asab tizimi bilan bog‘liq individual sifatlarni 
bilish shart, chunki ular bevosita mehnat va o‘qish jarayon­
larini har bir inson tomonidan, uning manfaatlariga mos tarzda 
tashkil etishga xizmat qilib, asabga bog‘liq bo‘lgan tabiiy 
xususiyatlarni ham umuman o‘zgarmas deb bo‘lmas ekan, chunki 
tabiatda o‘zgarmaydigan narsaning o‘zi yo‘q. Masalan, V.S. Merlin 
temperamentning psixologik tasnifi va ularning hayotiy vaziyatlarda 
namoyon bo‘lishini boshqarish masalasida ko‘p ishlar qilgan, 
uning fikricha, insonda mavjud bo‘lgan faollik, bosiqlik, 
emotsional tetiklik, hissiyotlarning tezda namoyon bo‘lishi va 
o ‘zgaruvchanligi, kayfiyatning turg‘unligi, behalovatlilik, 
ishchanlik, yangi ishga kirishib ketish, malakalarning tez hosil 
bo‘lishi kabi qator sifatlar asosida shaxsdagi o‘sha ekstraversiya 
va intraversiya xossalari yotadi va ularni ham o‘zgartirish va shu 
orqali temperamentni boshqarish mumkin.
Shulardan kelib chiqqan holda shaxsning mehnat qilish 
uslubini tanlash va professional mahoratni o ‘stirishda ayni 
shularga e’tibor bersa ularning faoliyat natijasi samarador ko‘r- 
satkichga ega bo‘lishi kuzatiladi. Masalan, ba’zilar xoleriklarga 
o ‘xshash qiziqqon, tezkor bo‘lib, ular mehnat jarayonida 
faollik, ishni tez bajarishga layoqati ijobiy bo‘lsa, uning salbiy 
tomoni ishni chala tashlab ketish xavfi, ba’zi tomonlariga esa 
yuzaki qarashi kishini o ‘ylantiradi. Shu nuqtayi nazardan olib 
qaralganda, hayotda sof temperament ham bo‘lmaydi va u yoki 
bu temperament tipi juda yaxshi ham emas, har bir tipning 
o ‘ziga xos nozik, kuchsiz tomonlari va shu bilan birga kuchli, 
ijobiy tomonlari ham bo‘ladi.
Shuni alohida ta’kidlab o ‘tish kerakki, psixik faoliyatning 
dinamikasi, nafaqat, temperamentga, balki motivlarga, psixik 
holatlarga, his-tuyg‘ularga ham bevosita bog‘liqdir. Hozirgi 
davrda temperament tipi deganda, m a’lum insonlar guruhi
93

---

uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlarning sodda majmuasi emas, 
balki m azkur xususiyatlarning qonuniy, zaruriy o ‘zaro 
bog‘liqligi tushunilib, uning tipini tavsiflovchi xususiyatlarning 
qonuniy tarzda o‘zaro bog‘liqligini turlicha aks ettirgan holda 
yangi omillar mazkur tiplarning psixologik tavsifini qayta tahlil 
qilishni taqozo etadi.
Temperament tiplarining psixologik tavsifi quyidagi muhim 
xususiyatlar yordami bilan aniqlanishi mumkin:
1. Senzitivlik (lotin. 
sensus
— sezish, his qilish m a’nosini 
anglatadi) — insonda biron psixik reaksiyani hosil qilish uchun 
zarur bo‘lgan o ‘ta kuchsiz tashqi taassurot kuchiga qarab 
mulohaza yuritiladi, jumladan, sezgilarning paydo bo‘lishi 
uchun kerak qo‘zg‘ovchining ozgina kuchi (ularning quyi 
chegarasi), ehtiyojlar qondirilmasligining sezilar-sezilmas 
darajasi (shaxsga ruhiy azob beruvchi) mujassamlashishi 
tushuniladi.
2. Reaktivlikda aynan bir xil kuch bilan ta’sir etuvchi 
tashqi va ichki taassurotlarga shaxs qanday kuch bilan 
emotsional reaksiya qilishiga qarab munosabat bildirilib, uning 
yorqin ro‘yobga chiqishi emotsionallik, ta’sirlanuvchanlikda 
ifodalanadi.
3. Faollik — inson qandaydir faollik darajasi bilan tashqi 
olamga ta’sir etishi va maqsadlarni amalga oshirishida obyektiv 
hamda subyektiv qarama-qarshiliklarni faollik bilan yengishidir.
4. Reaktivlik bilan faollikning o‘zaro munosabatida odamning 
faoliyati ko‘p jihatdan nimaga bog‘liqligiga binoan, chunonchi 
tasodifiy tarzdagi tashqi va ichki sharoitlarga (kayfiyatga, 
favqulodda hodisalarga) yoki maqsadlarga, ezgu niyatlarga, 
xohish-intilishlarga ko‘ra, fikr bildirish nazarda tutiladi.
5. Reaksiya tempi — turli xususiyatli psixik reaksiyalar va 
jarayonlarning kechishi tezligiga, binobarin, harakat tezligiga, 
nutq sur’atiga, farosatlilikka, aql tezligiga asoslanib, xulosa 
chiqarishdir.
6. Harakatlarning silliqligi va unga qarama-qarshi sifat rigidlik 
(qotib qolganlik) — shaxsning o‘zgaruvchan tashqi taassurot- 
larga qanchalik yengillik va chaqqonlik bilan muvofiqlashishiga 
(silliqlik bilan moslashishga), shuningdek, uning xatti-hara-
94

---

katlari qanchalik sust va zaifligi (rigidligi — qotib qolganligi)ga 
nisbatan baho berishdan iboratdir.
7. 
Ekstravertlik va intravertlik — shaxsning faoliyati va reaksiya 
ko‘p jihatdan nimalarga bog‘liqligiga, chunonchi favqulodda 
tashqi taassurotlarga (ekstravertlik) yoki, aksincha, timsol- 
larga, tasavvurlarga, o‘tmish hamda kelajak bilan uyg‘unlashgan 
mulohazalarga (introvertlik) taalluqligiga asoslangan holda 
munosabat ifodasidir.