Umum va tib psix p65

Dunyoqarash
tartibga solingan, yaxlit ongli tizimga aylan- 
tirilgan bilim, tasavvurlar va g‘oyalar majmuyi bo‘lib, u shaxsni 
ma’lum bir qolipda, o‘z shaxsiy qiyofasiga ega tarzda jamiyatda 
munosib o‘rin egallashga chorlaydi. Mustaqillik davrida shakl- 
lanayotgan yangicha dunyoqarash yoshlarda Vatanga sadoqatni, 
milliy qadriyatlar, an’analarni e’zozlashni, o‘z yaqinlariga meh- 
ribon va tanlagan yo‘liga — kasbi, maslagi hamda e’tiqodiga 
sodiqlikni nazarda tutadi. Yangicha fikrlash, ya’ni tafakkur 
aynan mustaqillik mafkurasi ruhida tarbiya topib, sayqal topgan 
milliy ong, dunyoqarash va e’tiqod hamdir.
88

---

Shaxsning individual xususiyatlari uning tug‘ma, biologik 
xususiyatlari bilan bog‘liq. Chunki aslida bir tomondan shaxs 
ijtim oiy m avjudot b o ‘lsa, ikkinchi tom ondan biologik 
yaxlitlik, tug‘ma sifatlarni o ‘z ichiga olgan substrat-individ 
hamdir.
T em peram ent va layoqatlar individning dinam ik — 
o‘zgaruvchan psixik faoliyati jarayonini ta’minlovchi sifatlarini 
o ‘z ichiga olib, ular shaxsda ontogenetik taraqqiyot jarayonida 
shakllanadigan boshqa xususiyatlarga asos bo‘ladi. Temperament 
xususiyatlari odamning bir faoliyat turidan ikkinchisiga, bir 
emotsional holatdan yoki bir malakadan boshqasiga almashtir- 
gan paytda reaksiyaning egiluvchan va dinamikligini ta’minlaydi. 
Shu nuqtayi nazardan qaraganda, temperament — shaxs 
faoliyati va xulqining dinamik (o‘zgaruvchan) va emotsional- 
hissiy tomonlarini xarakterlovchi, biologik shartlashgan indi­
vidual xususiyatlar majmuyidir.
Temperament xususiyatlari shaxsning ichki tuzilmasi bilan 
bevosita bog‘liq bo‘ladi, ya’ni ularning namoyon bo‘lishi uning 
konkret vaziyatlarga munosabatini, ekstremal vaziyatlarda o‘zini 
qanday tutishini belgilab beradi. Masalan, inson turli vaziyatlarda 
o ‘zini turlicha tutadi: oliy o ‘quv yurtida talabalar safiga qabul 
qilinganligi to‘g‘risidagi axborotni eshitgan bolaning o‘zini 
tutishi yoki hayotning og‘ir sinovlari (yaqin kishisining o‘limi, 
ishdan haydalish, do‘stning xoinligi kabi) paytida odam 
beixtiyor namoyon qiladigan reaksiyalari uning tempera- 
mentidan kelib chiqadi. Shuning uchun bir xil vaziyatni turli 
shaxslar, biri og‘ir-bosiqlik bilan, boshqasi esa o‘zini yo‘qot- 
gudek darajada his-hayajon bilan boshidan kechiradi. Shuning 
uchun ham temperament shaxs shakllanishi va ijtimoiy muhitda 
o‘ziga xos mavqeni egallashida muhim ahamiyat kasb etadi.
Temperamentning yana bir ahamiyatli jihati shundaki, u hayotiy 
voqealar va vaziyatlarni, jamiyatdagi ijtimoiy guruhlarni «yaxshi— 
yomon», «ahamiyatli—ahamiyatsiz» mezonlari asosida ajra- 
tishga imkon berib, bunda temperament odamning ijtimoiy 
obyektlarga nisbatan «sezgirligini» tarbiyalaydi, professional 
mahorat va kasb malakasining oshib borishiga yordam beradi.