Улуғмуродов н. Х

2 - rasm. 
Bevosita astatik regulyatorning prinsipial sxemasi. 
Bilvosita astatik regulyatorning prinsipial sxemasi 3 – rasmda ko‟rsatilgan. Regulyator suyuqlik 
sarfining 
Q
2
o‟zgarishi mavjud bo‟lganda ob‟ektdagi suyuqlik sathi balandligini o‟zgarmas saqlash 
uchun xizmat qiladi.
3 - rasm. 
Bilvosita astatik regulyatorning prinsipial sxemasi. 
Suyuqlik sathi balandligi 
N
ning o‟zgarishi qalqovich 1 tomonidan o‟lchanib, taqsimlovchi 
porshen 2 balandligi berilgan qiymati 
N
6
ga nisbatan yuqoriga ko‟tarilsa, taqsimlovchi porshen 2 ham 
yuqoriga ko‟tariladi va bosimli suyuqlik 
R
porshen 3 ga yuqorigi kanali bo‟yicha ta‟sir qilib, uni 
pastga bosadi. Suyuqlik sathi 
N
6
ga nisbatan kamaysa, taqsimlovchi 2 porshen pastga suriladi va 
bosimli suyuqlik porshen 3 ning past tomoniga ta‟sir qilib, uni yuqoriga ko‟taradi. Porshen 3 yuqoriga 

---

157 
t
∆хА[1] 
∆Х
к 
a)
t
К
n
∆х 
Х
р 
б)
0
х
рн
х
рмах
∆Х
ч 
в)
ko‟tarilganda tiqin 5 ham yuqoriga ko‟tarilib, ob‟ektga suyuqlik kelishi ko‟payadi. Porshen 3 pastga 
surilganda esa ob‟ektga suyuqlik kelishi kamayadi.
Rostlovchi organ – tiqin 5 ning surilish tezligi suyuqlik sathi balandligining o‟zgarishiga proporsional 
bo‟ladi.
Regulyatorning muvozanat holatida taqsimlovchi porshenlar – 2 neytral holatni egallaydi, ijrochi 
mexanizmga bosimli suyuqlik o‟tish kanallari berkitilgan bo‟ladi. Bu holatda ob‟ektga keluvchi 
suyuqlik 
Q
1
miqdori bilan ob‟ektdan chiquvchi suyuqlik
Q
2
miqdori o‟zaro tenglashadi va 
H(t)=H
b
bo‟ladi. 
O‟tish prosessi yuz berganda regulyator o‟zining muvozanat holatiga bir necha tebranishdan 
so‟ng, rostlash – 
t
p
oralig‟ida o‟tadi. Buni quyidagicha tushinish mumkin.
Ob‟ekt nagruzkasi (suyuqlik sarfi) kamayishi bilan ob‟ektdagi suyuqlik sathi yuqoriga ko‟tariladi, 
taqsimlovchi porshen 2 ijrochi mexanizmning yuqorigi kanalini ochadi, bosimli suyuqlik porshenning 
ustki yuzasiga ta‟sir qiladi, porshen 3 pastga surilib, shtok 4 tiqin 5 ni pastga suradi. Ob‟ektga suyuqlik 
kelishi kamayadi. Ma‟lum vaqt o‟tishi bilan 
Q
1
=Q
2
bo‟ladi. Lekin suyuqlik sathining balandligi hali tiklanmagan 
H
b
=H(t)
bo‟lgani uchun porshen 
3 pastga surilishida davom etadi, tiqin 5 ning yopilishi va 
Q
1
ning kamayishi ham davom etaveradi. 
Nihoyat, 
H(t)=H
b
bo‟lganda 
Q
1

2
bo‟lib qoladi.
Endi 
Q
1

2
bo‟lgani uchun vaqt o‟tishi bilan 
H(t)
, berilgan balandlik 
N
b
dan kamayadi – 
H(t)
b
bo‟ladi va rostlovchi organ tiqin 5 yuqoriga ko‟tarilib, 
Q
1
ni ko‟paytira boshlaydi. Bunday tebranish 
bir necha marta takrorlangach – sistema barqaror rejimga o‟tadi.
Tebranish kelib chiqishiga 
N
b
=H(t)
bo‟lganda ob‟ektga keluvchi suyuqlik miqdori 
Q
1
bilan undan 
chiquvchi miqdori 
Q
2
ning o‟zaro teng emasligi va aksincha, 
Q
1
=Q
2
bo‟lganda, 
H≠H(t)
bo‟lishi asosiy 
sabab bo‟ladi. Tebranish 
Q
1
=Q
2
H
b
=H(t) 
bo‟lgandagina tugaydi. Bu shart – sharoitning vujudga 
kelishida ob‟ektni o‟zicha tenglashish xususiyati regulyatorga ancha katta yordam beradi.
Astatik regulyatorning xususiyatini quyidagicha bayon qilish mumkin.
Membrananing shtokka ko‟rsatadigan ta‟siri bilan toshlar og‟irligining ta‟siri ma‟lum bir miqdordagi 
bosimda o‟zaro teng bo‟ladi. Muvozanat holat faqat toshlar og‟irligi bilan belgilanadi va 
truboprovodning chiquvchi tomonidagi nagruzkaning o‟zgarishiga bog‟liq bo‟lmaydi. Rostlovchi 
organning (shtok va tiqin) surilish tezligi va tiqin 5 ning ochilish bosim og‟ishi 
+R=R
b
– R(t)
ga 
proporsional bo‟lib qoladi.
Astatik regulyatorlar o‟zicha tenglashish xususiyatiga ega bo‟lgan ob‟ektlarda, ob‟ekt nugruzkasining 
sekin o‟zgarishi mumkin bo‟lgan hollarda qo‟llaniladi. 
Proporsional (statik) regulyator deb, rsotlovchi organning surilishi rostlanuvchi parametrning berilgan 
qiymatiga nisbatan og‟ishiga proporsional bo‟lishini ta‟minlaydigan regulyatorga aytiladi. Amalda 
qisqacha P – regulyator deb ataladi.
P – regulyator o‟z funksiyasini inersiyasiz zveno qonuniga muvofiq
bajaradi. 
(7) 
Regulyatorning uzatish funksiyasi uning uzatish koeffisientiga teng 
bo‟ladi. 
k
n
(R)=X
r
/∆X=k
n


(8) 
bunda: 
k
n
 
– regulyatorning signal uzatish koeffisienti, regulyatornin sozlash parametri deb ham 
yuritiladi. 4 – rasm. 
X
к
Х
n
Р




---

158 
Regulyatorning dinamik xarakteristikasi 4 – rasm, b da ko‟rsatilgan. Regulyatorga kiruvchi signal 
∆X=A
(1) bo‟lsa, undan chiquvichi signal 
X
r
,
kiruvchi signalga qaraganda 
k
n
marta katta bo‟ladi.
Reguyaltorning ishlash prinsipi quyidagicha. Rostlanuvchi parametrning o‟zgarishi rostlovchi 
organining regulyatornin muvozanat holatini tiklash yo‟nalishida harakatga keltiriladi. sistemaga 
tashqi ta‟sining miqdori (nagruzka o‟zgarishi) qancha bo‟lsa, rostlovchi organning surilishi 
X
r
ham 
shuncha katta bo‟ladi. Rostlovchi organda rostlanuvchi parametr ma‟lum minimal qiymat 
X
min 
ga ega 
bo‟ladi. Rostlovchi organning surilishi nolga teng bo‟lganda 
(X
r
=0)
esa rostlanuvchi parametr 
X
max
 
o‟zining maksimal qiymatiga ega bo‟ladi. Bunday bog‟lanish regulyatorning statik xarakteristikasini 
ifodalaydi.
Rostlanuvchi parametrning eng ko‟p og‟ishi 
σ
max
 
regulyatorning statik xatosi deb ataladi va 
regulyatorning asosiy sifat ko‟rsatkichi hisoblanadi. Bu xato – miqdori oldindan belgilangan “qo‟yim” 
dan oshmasligi kerak.
Bilvosita P – (statik) regulyatorning prinsipial 
sxemasi 5 – rasmda ko‟rsatilgan.