Uliwma psixologiya páni predmeti

Ibn Sina - Abu Ali Ibn Sina (980-1037) Shayx ur Rais, Olimlar olimi pu`tkil du`n`ya pa`ninin` ulli arbabi. Ibn Sina seziwdi sirtqi ha`m ishki seziwlerge bo`ledi. Sirtqi seziwler insandi sirtqi du`n`ya menen baylanistiradi. Ishki seziwler aqil oylawi eslep qaliwi, u`lken a`hmiyetke iye ekenligin aytip o`tedi. Ibn Sina miydi barliq seziwlerden bariwshi nervler orayi uliwma insan nerv sistemasinin` orayi ekenligi haqqindag`i ta`limattin aldi su`redi. Organizmde ju`z berip atirg`an protsessler menen sonin` ishinde nerv sistemasi menen ko`plegen emotsional jag`daylar, stressler baylanisli. Birinshilerden bolip buni X a`sirdin` belgili ilimpazi Ibn Sina da`lillegen. Psixiologiyaliq qubilislardin` fiziologiyaliqlardan g`a`rezliligin izertley otirip, zamanago`y psixologiyada assotsiativ eksperiment dep atalg`an metodikani islep shiqti.
Bul eksperiment adam ushin emotsional a`hmiyetli bolg`an so`z yamasa oy, dem aliw, puls, reaktsiya waqti ha`m taǵı da basqani payda etetug`inlig`in aniq ko`rsetti. Bul faktke belgili shinliq detoktorlari da qurilg`an, bunda somatikaliq protsesslerdegi buriliw (qiysayiw), o`tirik juwaplardi diagnostikalaydi. Ibn Sina sonday-aq, eksperimental nevroz dep atalg`an qubilisti izertlewdi aldin ala sezgen, ta`jiriybeni o`tkergen. Eki qoyg`a birdey ot-sho`p berildi. Biraq birinshisi normal jag`dayda, al ekinshisi bolsa qasina qasqir baylang`an jag`dayda awqatlang`an. Qorqiw bul qoydin` minez-qulqina ha`m as sin`iriwine ta`sir etti. Ol birinshi qoy menen ten`dey awqatlansa da, tez arada ju`da` azip, o`lip qaldi. Solay etip, teren` somatikaliq qozg`alista qarama-qarsi emotsional ta`shwishlerdin` (awqatqa talap bir ta`repten, ekinshi ta`repten-qorqiw) rolin aniq ko`rsetken.
Beruniy- Xorezmli alim Abu Rayxan Beruniy (973-1048) onin` psixologiyaliq ko`z qaraslari – biliw protsessleri seziwden baslaniwi ha`m oylawg`a ko`teriledi belgili na`rselerden belgisiz na`rseler ha`m ha`diyselerdi biliwge qaray rawajlanip baradi. Biliw protsesslerinde sezimlik biliw-seziw, qabil etiw, este saqlawg`a bularsiz tabiyat ha`diyselerin haqqinda pikirdi payda etiw mu`mkin emes dep keltiredi. Biliw protsessinde baqlaw, salistiriw u`lken a`hmiyetke iye ekenligin aytadi. Insannin` este saqlawinin` jaqsi boliwi ha`mme na`rselerge jaqsi tez, ha`m an`sat este qaladi deydi.
Navoiy- Alisher Navoiy (1441-1501) du`n`ya ju`zi pa`ninde o`shpes iz qaldirg`an ulli o`zbek shayiri, alimi oyshili bolip tabiladi. Onin` filosofiyaliq – insan o`zinin` bes seziw ag`zalari arqali sirtqi du`n`yani bilip aladi. Duris aniq mag`liwmatlarg`a iye boladi, olardi miyde oylaw ja`rdeminde uliwmalastiradi, qayta isleydi, keyin ala juwmaq shig`aradi deydi. Psixikanin` is-ha`reket nizamlarin tu`siniwde seziw organlari ha`m nerv sistemasi jumisin u`yrengen fiziologlardin` jetiskenlikleri u`lken a`hmiyetke iye.
Qabil aliwdin` psixofiziologiyalari boyinsha birinshi izertlewler XI a`sirde arab ilimpazi Ibn al`-Xaysam ta`repinen baslandi, ol ko`riw arqali qabillaw protsessinde tuwri optik na`tiyjelerge sanali tu`rde bolmasa da qosimsha psixikaliq aktler qosiladi, ha`m na`tiyjede qorshag`an a`tiraptag`i zatlardin`, onin` ko`lemi h.t.b. formasin qabil aliw payda bolatug`inlig`in ashti. Obyektlerdi toliq qabillaw ushin ko`zler ha`reketi-ko`riw ko`sheri awisiwi za`ru`r. Usinin` na`tiyjesinde organizm avtomatik tu`rde operatsiyani a`melge asiradi. Psixologiyanin` basqa pa`nler menen baylanisi. Filosofiya, sotsiologiya, pedagogika, biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika. matematika h.t.b.