«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

Ximiyalıq kóbikler tiykarınan qolda isletiletuǵın ot óshirgishlerde ( OXP-10 ) qollanilip kelingen. OXP-10 ot óshirgishni isletiw ushın onıń joqarı bólegindegi dástegini 180 gradusqa shekem búrip, apparattıń joqarı bólegin tómenge qaratıp, purkegish órt bolıp atırǵan tárepke baǵdarlsnadi. Bul apparat 50-60 sekundǵa shekem isleydi. Isletip bólinǵan apparat ishine ( OXP-10 ) taǵı ximiyalıq kóbik toltırıp, qaytaldan isletiw múmkin. Házirde órtti óshiriwde kóbirek natriy karbonat, fosfat kislotası, kaliy hám ammoniy birikpeleri isletiledi. Suw hám kóbik menen óshpeytuǵin órtti untaq zatlar járdeminde óshiriw ámeliyatı engizilgen. Mısalı, PS-1, OP, PSB túrindegi untaq qurallarından hátte tómen temperaturada da paydalanıw múmkin. Abzallıǵı taǵı sonda, olar korroziyaga alıp kelmeydi hám tokti ótkermeydi. Sol sebepli de elektr úskeneler órtti óshiriwde keń qollanıladı. Bul túrdegi ot óshiriw quralları jalındı qorshap aladı, yaǵnıy ingibitor ornında janıw processin toqtatıwǵa alıp keledi, sol tárepinen olardı órtti óshiriw nátiyjesi joqarı esaplanadı, bul ayrıqshalıq ajralıp shıǵıs karbonat angidridi muǵdarına baylanıslı. Untaqtárizli zatlar quramı, túri ot óshirgishlerde ( PS, SI hám b.) bólek jaǵdayǵa iye hám olar iri kólem degi órtti óshiriw maqsetinde statsionar úskenelerde qollanıladı.

Inert gazlar ( argon, geliy, ksenon, kripton) da ximiyalıq aktivligi hám janǵıshlıǵı júdá tómen bolǵanlıǵınan órtlerdi óshiriwge járdem beredi. Órttiń dáslepki basqıshında mexanik qurallardı da qóllaw múmkin. Bularǵa : brezent, kiyiz, qum, topraqlar kiredi.

Jarılıw qáwipi bolǵan obiektlerdegi avarıyalar :

Soni aytıw kerek órt hám jarılıwlar óz-ara tıǵız baylanıslılıǵı sebepli kópshilik avarıyalarda órtler nátiyjesinde jarılıwlar bolıwı yamasa kerisinshe jarılıw nátiyjesinde órtler júz bolıwı múmkin.

Jarılıw - bul qısqa waqıtta shegaralanǵan kólemdegi, úlken muǵdardaǵı quwattıń ajiralıp shıǵıwı túsiniledi yamasa jarılıw suyıqlıqlarınıń, partlaytuǵın zatlardıń kúsh yamasa ıssılıq tásirinde ózi jaylasqan kólemine siymay qalıwı sebepli atilip shıǵıw hádiysesi bolıp tabıladı.

Ádetde jarılıw gazlardıń qattı qizishi áqibetinde, joqarı basım payda etip gúzetiledi.

Jarılıwlar tiykarınan órt hám jarılıw qáwipi bar obiektlerde júz bolıp, onıń áqibetinde órtler kelip shıǵıwı múmkin. Partlaytuǵın zatlar saqlanatuǵın bazalar, olar menen baylanıslı bolǵan obiektler jarılıw qáwipi bar obiektler esaplanadı. Bularǵa neft hám neft ónimlerin qayta óndiriwshi-saqlawshı, ximiyalıq, gaz, paxta, qaǵaz, nan ónimleri, kiyim-kenshek sanaat kárxanaları, olar islep shıǵarǵan tayın ónimlerdi saqlawshı telekler kiredi.

Partlatiwshi faktorlarǵa : ximiyalıq ( partlaytuǵın zatlar ), yadroliq ( yadroliq qurallar ), mexanik ( joqarı basımlı suyıqlıqlar saqlaytuǵın ıdıslardı jarılıwı ), elektromagnit ( ushqın razryadı hám lazer ushqını ) hám basqalar kiredi.

Hár qanday jarılıwlarda baslanǵısh hám ikilemshi ziyan beretuǵın faktorlar payda boladı. Baslanǵısh faktorlarǵa : soqqı urıw tolqınları hám sınıq úzindilerdiń shashılıwı kiredi.

Soqqı urıw tolqınları - joqarı basım daǵı jarılıwdan payda bolǵan kúshli hawa tolqınlarınıń kúshli dawıs shıǵarıp tarqalatuǵın hawa tolqını formasındaǵı hám oǵan qarsı kelgen qattı denelerdiń bólekleniwi hám shashılıwına alıp keledi.

Ekilemshi zálel beretuǵın faktorlarǵa : órtler, ximiyalıq hám radiatsiyalıq zaqım aliwler, keń tusda bógetlerdiń aynıwı hám suw tasqınlarınıń júz beriwi, ımaratlardıń qulawi hám basqa avariyalar kiredi. Sonday eken, baslanǵısh hám ekilemshi ziyan beretuǵın faktorlar insanlardıń normal jasaw hám islew sharayatların buziliwina , átirap -ortalıqtıń isten shıǵıwına hám de insanlardıń qaytıs bolıwına hám materiallıq resurslarınıń joq bolıp ketiwine alıp keledi.

Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Respublikamızda hár jılı 50 den zıyat xalıq jasaw orinlarında gazlardan nadurıs paydalanıw áqibetinde jarılıw bolıp, aqıbette puqaralar nabit boladı hám kóplegen adamlar túrli dárejedegi tán jarahatin aladı.

1998 jılda Matlik-Xiva, Muborak-Zarbuloq joqarı basım daǵı gaz trubalarında gazdıń jarılıwı nátiyjesinde, Novosibirsk-Adler, Adler-Novosibirsk baǵitinda ketip atırǵan poyezdler dúgisiwi áqibetinde 37 vagonlarda órt júz bergen 1284 jolawshıdan 780 adam qaytis bolǵan. Bunday mısallardan ayqın boladı, órt hám jarılıwlar kútpegende júz beredı hám kóplegen adamlardı ólimine hám salmaqli tán jarahatin alıwlarına alıp keledi. Sol sebepli de Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń 1997 jıl 23 dekabr degi 558-san sheshimi menen daǵaza etilgen Ayrıqsha Jaǵdaylar Mámleket Sistemasınıń hám de “Xalıqtı hám aymaqlardı tábiy hám texnogen ayrıqshalıqlı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw tuwrısında ” gi hám 2000 jıldaǵi «Puqara qáwipsizligi tuwrısında»gi Ózbekstan Respublikası Nızamınıń tiykarǵı maqseti: puqaralardı qorǵaw hám de jarılıw hám órt sebepli hám basqa sebepler arqalı ziyan kórgen obiektlerdiń aldınǵı jumıs iskerligin tártipke salıp jiberiw ilájların kóriw esaplanadı.

Óndiristegi avarıyalar :

Avarıya degende atqarılatuǵın jumıstı birdan toqtap qalıwı yamasa sanaat kárxanalarında óndiristiń isten shıǵıwı, kóliklerde hám basqa obiektlerde materiallıq baylıqlardıń buziliwi, joǵalıwı túsiniledi.

Avarıyalardıń kelip shıǵıwına tómendegi faktorlar baslawı múmkin:

• tabiiy apat sebepli;

• inshootlarni proektlestiriwde yamasa onı qurıwda qoyılatuǵın aljasıqlar sebepli;

• ishlab shıǵarıw texnologiyasınıń buziliwi nátiyjesinde;

• transport, mexanizm, úskenelerden nadurıs paydalanǵande;

• agressiv zatlardı ( portlaytuǵın, tez jalınlanıwshı uwlı zatlı zatlardı ) nadurıs saqlanıwı jáne onı isletiliw qaǵıydalarınıń buziliwi áqibetinde;

• texnika qawipsizlik qaǵıydalarınıń buziliwi hám basqalar.

Mine sonday aljasıqlar sebepli islep shıǵarıwlarda úlken avarıyalar júz boladı, aqıbette kópten-kóp insanlar jábirlenedi hám materiallıq baylıqlar joq bolıp ketedi. Kóbinese ximiya, neftni qayta isleytuǵın sanaat, qaǵaz islep shıǵarıw sanaatı, gósh-sút, azıq-túlik, metallurgiya, taw kenshilik hám basqa sanaat kárxanalarında avarıyalar tez-tez ushraydı.

Usılardan sanaatda kóp isletiledigeni ammiak.

Ammiak – ótkir iyisli reńsiz gaz. Onı sanaatda sholan quralı retinde, azotli tóginler alıwda hám basqa maqsetlerde isletiledi. Eger ammiak hawa menen 4:3 nisbatda aralassa partlaydı. Ammiak suwda jaqsı eriydi.

Onıń joqarı konsentraciyası insannıń oraylıq nerv basqarıw princpıın isten shıǵarıp, nervlardı láń bolıwına alıp keledi. Eger ammiak tásirinde insan záhárlense, bir neshe saattan keyin onı ólimge alıp keledi. Terine tiyse túrli dárejedegi jarahatlanıw júz beredi.

Ammiak tásirinde záhárleniwde birinshi járdem: Ashıq hawa, 10 protsentli mentoldi xloroformdaǵi jıllı eritpesin iyiskelew, ıssı sodali sút ıshıw, eger kózge túsken bolsa 0, 5-1 protsentli qos duzlardıń eritpesi menen juwıw, keyininen suw menen juwıw ; teri ziyanlanǵanda - taza suw menen juwıw, 5 protsentli sirke, limon yamasa xlorid kislota shimdirilgan látteni qoyıw hám basqa faktorlar atqarıladı.

Xlor - ótkir iyisli , sarı reńli gaz. Ol hawadan 2, 5 ese salmaqli bolıp, 340 C temperaturada suyıq jaǵdayǵa ótedi. Ol suwda, organikalıq eritiwshilerde jaqsı eriydi. Xlor qaǵaz -selluloza, toqımashılıq sanaatında, xlorli hák óndiriste, suwdı zıyansizlandiriwda hám basqa tarawlarda isletiledi.