«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

3. Texnogen katastrofalardın` kelip shıǵıw sebepleri hám basqıshları.

Hár qanday texnogenli ayrıqsha jaǵdaylardaǵi hádiyselerdiń payda bolıwı, sonıń ishinde, texnogen katostrofalardıń payda bolıwında bas roldi adam oynaydı. Ekspertlerdiń bahalawı boyınsha, adamĺardıń qátesi AES tegi ekstremal jaǵ`daydıń 45 % tin, aviakatastrofalar 60 % tin, teńizdegi katastrofalar 80 % quraydı.

Ayrıqsha jaǵdaylar processiniń rawajlanıwın (sonıń ishinde texnogen katastrofalar) 3 basqıshqa bóliwi maqsetke muwapıq.

Kelip shıǵıwdıń eń joqarǵı toshkası kulminatsiya hám sóniw bolıp esaplanadı. Birinshi basqıshta texnogen katastrofalardıń kelip shıǵıwı ushın imkaniyat payda etiledi: júdá kóp texnikalıq nasazlıqlar toplanadı; úskenelerdiń islewinde toqtawlar payda boladı; oǵan xızmet kórsetiwshi xızmetkerler qátelerge jol qoyadı; ob́ekttiń sırtına shıqpaytuǵın katastrofalıq bolmaǵan avariyalar payda boladı, yaǵnıy texnikalıq táwekellik artıp baradı. Bunday basqıshtıń dawamlılıǵın bahalaw qıyın.

Texnogen katostrofalardıń kulminatsiyalıq basqıshı zıyanlı zatlardı yamasa energiyanı qorshaǵan ortalıqqa shıǵarıp taslawdan baslanadı (órttiń payda bolıwı, záhárli zatlardıń atmosferaǵa shıǵarılıp taslanıwı, toǵanlardıń wayran bolıwı) hám qáwipli dereklerdi jabıw (sheklew) menen juwmaqlanadı. Chernobıldegi avariya hádiysesinde kulminatsiyalıq basqıshtıń dawamlılıǵı 15 kúndi quradı, yaǵnıy, 1986-jıldıń 26-aprel kúninen 10-mayǵa shekem.

Texnogen katastrofanıń sóniw basqıshı qáwipliliktiń derektegi jabıw (sheklew) dáwiri xronologiyasın óz ishine alǵan ayrıqsha jaǵdaylardıń tuwrıdan-tuwrı hám aqıbetlerin tolıq joq etkenshe lokalizatsiyalaw.

Bul basqıshtıń dawamlılıǵi bir neshe jıldan hám 10 jılǵa shekem dáwir menen ólshenedi.

Aynıqsa Chernobıl AES daǵı avariyanıń tábiy aqıbetleriniń dawamlılıǵı uzaq hám óte qáwipli. Bul avariyadan soń birinshi tábiy waqıya ótkir nurlanıw keselligi boldı. Avariyadan soń 3 ay ishinde 134 kesellengenlerden 28 adam óldi, usı avariyaǵa shekem 40 jıl dawamında burınǵı Sovet awqamında 500 ótkir nurlanıw keselligi anıqlanıp, yaǵnıy onda 43 adam ólgen waqıyaları esapqa alınǵan.

Házirgi zaman esap-kitabı boyınsha Chernobılde 50 jıl dawamında ankologiyalıq kesellikler menen 15 mın` adamnıń ólimi kórsetilmekte.

Texnogen tusdagi ayrıqsha jaǵdaylarǵa 7 qıylı kórinisindegi páleketler kirip, olar Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń 1998 jıl 27 oktyabrdagi 455-sanlı sheshiminde “Texnogen, tábiy hám ekologiyalıq tusdagi ayrıqsha jaǵdaylar klassifikaciyası ”da kórsetip ótilgen.

Gidrotexnikalıq imaratlardaǵı avarıyalar :

Ekenin aytıw kerek, Ózbekstan Respublikasında házirgi waqıtta 53 suw bazası, dárya suwini qarıydarlarǵa bóliwlab beretuǵın 150 den artıq suw bógetleri, 28122 km uzınlıqtaǵı magistral kanallar hám basqa suw imaratları bar. Bunday imaratlar hár qanday ayrıqsha jaǵdaylar júz bergende ( áskeriy jaǵdayda da, tınıshlıq dáwirinde de) úlken qáwip tuwdıradı. Gidrotexnikalıqa imaratlardıń ayırımları úlken qalalar hám iri xalıq jasaw jayları qasında jaylawǵa bolıp, joqarı dárejedegi qáwipli obiektler esaplanadı.

Gidrotexnikalıq imaratları, kórsetkishlerine kóre hár túrlı boladı :

1) jaylasqan ornına kóre:

a) jer ústi imaratları ( dárya, kól, kanal hám t.b );

b) jer astı imaratları ( ótkeriwshi trubalar, tunellar hám. t.b ).

2) paydalanıw maqsetine kóre:

a) suw-energetika imaratları ;

b) suw támiynatı imaratları ;

v) suwǵarıw imaratları ;

g) shıǵındı suwni shıǵarıw imaratları ;

d) balıqchilik xojalıq imaratları ;

e) suw-sport imaratları hám t.b.

3) wazıypasına qaray:

a) GES lar hám basqa suw imaratları ( bógetler hám basqalar );

b) suw ótkeriw imaratları ( kanallar, tunellar, truba ótkeriwshiler);

v) tarnovlar, aspa trubalar hám t.b. ;

g) batıl suw imaratları ( artıqsha suwdı shıǵarıw ushın );

d) suw aǵımın tártiplew imaratları ( suw aǵımın durislewshi, dárya hám qıraq ózenlerin jaqsılaytuǵın hám basqalar );

e) balıq xojalıǵı imaratları ( balıq basqish ushın ).

Gidrotexnikalıq imaratlardıń aynıwı júdá u’lken aymaqlardı, atap aytqanda : qalalar hám xalıq jasaw jaylardı, sanaat tarmaqların hám materiallıq resursların suw astında qalıwına alıp keliwi múmkin, aqıbette júdá úlken de ruwxıy, da materiallıq ziyanlardi alıp keliwine sebep boladı. Atap aytqanda, suw urib ketken imaratlar, avtomobil hám temir jollar, elektr hám baylanıs uzatıw sımlarınıń zıyanlanıwı, sharwa buyımları, awıl xojalıq eginleri ónimi, egislikler hám basqalardıń nabid bolıwı, shiyki onim, janar may, aziq-awqat ónimleri, tóginler hám basqa resursların jaramsız halǵa keliwi; xalıqtı qawipsiz jaylarǵa waqtınsha evakuatsiya qılıw ǵárejetleri; jerlerdiń zúráátli qatlamınıń juwılıp ketiwi; suw basqan aymaqlarda azıq-awqat , kiyim-keshek, dári-dárman hám basqa kerekli ónimlerdi alıp keliw ǵárejetleri hám basqa unamsız aqibetlerǵe alıp keledi.

Gidrotexnikalıq imaratları tómendegi tásirinler nátiyjesinde búziladı :

1) tábiyǵiy apatlar áqibetinde ( jer silkiniw, qar kóshiwi, nóser yamgirlar juwıp ketiw hám basqalar );

2) úskenelerdiń tábiy sinip ketiwi hám tozıwı ;

3) qurılıstı proektlestiriw hám qurıwdaǵı aljasıqlar ;

4) suwni isletiw qaǵıydaların aynıwı ;

5) portlawlar áqibetinde ( áskeriy háreketler, terrorchilik hám basqalar ).

Gidrotexnikalıq imaratlarınıń buziliwi nátiyjesinde arnawlı bir aqıbetlerge alıp keledi, atap aytqanda : Gidrotexnikalıq imaratı óz wazıypasın atqarmay qoyıwı ; suw tolqının insanlarǵa ziyan jetkiziwi hám túrli imaratlardı buziliwi ; aymaqlardı suw basıp, buyım-mulikke, jerlerge, materiallıq resurslarǵa hám basqa obiektlerge saldamlı materiallıq ziyan keltiredi. Sol sebepli bunday imaratlardan paydalanıwshı shólkemler moynına olardıń qawipsizligin támiyinlew maqsetinde “Puqara qáwipsizligi tuwrısında ”gi nızamınıń 8, 9 -statyalarında kórsetip ótilgen minnetlemeler júklengen. Oǵan kóre bunday qáwipli obiektlerdi proektlestiriw, qurıw hám isletiw dawamında qawipsizligin tómenlew sebeplerin analiz etiw, júz bolıwı múmkin bolǵan avarıyanı aldın alıw boyınsha ilajlardı islep shıǵıw hám orınlaw, sonıń menen birge bunday máseleler boyınsha ayrıqsha jaǵdaylar sistemaları menen sheriklik qılıw aytıp ótilgen.

Sol orında 2009- jıl 17-avgustda Rossiyanıń “Sayan- Shushensk” GESida bolǵan avarıya haqqandaǵı maǵlıwmattı aytıp ótiw kerek. Usı gidroinshoot júdá u’lken etip qurılǵan bolıp onıń uzınlıǵı 1 km den uzın, bálentligi 250 m, gidrostatik salmaǵı 22 mln tonnanı quraydı. GES dıń avarıyaǵa gezlesiwiniń sebebi, 1985-jılda gidroinshoattiń eń bálent ústini muzdıń jarıǵı ketib, Yenesey dáryasınıń bergi qirg'ag'inan arg’i qirg'ag'ina shekm bolǵan pútkil bógette jarıq payda bolǵan. Jarıqtan ha’r sekundada 550 litr suw ag’ip baslaǵan hám nátiyjede bóget betonin’ jarilip ketiwi baslanǵan. Jarilip ketiw protsessi 8- jıl dawamında dawam etken hám 1996 jılda ǵana Fransuz qánigeleri tárepinen jarıq polimer materialları menen qayta tiklengen. Sol dáwir dawamında (8 jıl) dóretpelrdiń birpara seksiyaları 97 mm den - 107 mm ge shekem jayınnan jıljıǵan. Biraq, “Gidrotexnikalıq dóretpeatlar qáwipsizligi” tuwrısındaǵı nızamǵa qaray, 108 mm ǵa jılısıw qáwipsizlik kózqarasınan “taxlikali” awhal esaplanadi. Sonday xor-zar awhalǵa qaramastan, gidroinshoatdan paydalanıp keliwligi áqibetinde bógettiń ekinshi agregat qisimlari shashılıp qulab túsken hám órt payda bolǵan. Bul avarıyanıń shıǵını nátiyjesinde 100 den zıyat puqaralardıń jábirleniwshi bolǵanlıǵı hám úlken materiallıq ziyan kóringenligi belgili.

Gidrotexnikalıq imaratlarda avarıya bolmawi ushın qáwipsizlik etiw ilájların ámelge asırıw zárúr, atap aytqanda :

1) Gidrotexnikalıq imaratların proektlestiriw hám qurılısda aljasıqlarǵa jol qoymaw ;

2) Gidrotexnikalıq imaratlarınan tuwrı paydalanıw ;

3) Gidrotexnikalıq imaratlarındaǵı belgilengen ilájlardı hám remontlaw jumısların waqıtında orınlaw ;

4) qıraq hám qurılıs túbini bekkemlew jumısların ótkeriw;

5) Suwlandırıwda hám ǵamlawda nızam qaǵıydalarǵa ámel etiw ( waqıtqa uyqas túrde bólistiriliwi);

6 ) Qosımsha suw bazaları járdeminde tasqın suw aǵımın tártipke salıp turıw :

7) Gidrotexnikalıq imaratlarındaǵı jaǵdaydı barqulla gúzetip turıw ;

8) Gidrotexnikalıq imaratları aymaǵına sırt elli adamlar kiriwinen isenimli qorǵaw ;

9 ) Avariyalarǵa alıp keletuǵın qolaysız faktorlar bolıw múmkinshiligın aldınan boljaw shamaların dúziw ushın gidrotexnikalıq sharayattı úzliksiz gúzetip barıw.

Gidrotexnikalıq imaratlarındaǵı avarıyalarda puqaralardıń minez-qiliqları :

Gidrotexnikalıq imaratlarındaǵı avarıyada puqaralar tómendegi qaǵıydalardı orınlawları kerek:

1) Suw astında qalatuǵın aymaqtaǵı puqaralardı, suw basıwı múmkin bolǵan aymaqlardı hám suw basıw waqtın sonıń menen birge ziyanlaytuǵın faktorların ( suw urip ketetuǵın tolqın bálentligi hám tezligin hám basqalardı ) jaqsı biliwleri kerek;

2) Xalıqtıń hámmesi suw basıw qáwipi tuwǵandaǵi hám suw basqandaǵı minez-qulqlarǵa tayarlanǵan bolıwları kerek;

3) Xalıqtıń hámmesi suw basıw múmkinshiligı bar ekenligi, suw basıw waqıtı, onıń shegaraları haqqındaǵı hám evakuatsiya tártibi haqqındaǵı usınıslardı waqtında alıwı kerek;

4) Qáwip haqqındaǵı xabar ( eskertiw) alınǵanda tómendegi jumıslar etiliwi kerek:

- tezlik penen hújjetlerdi, qımbat bahalı hám kerekli buyımlardı, 2-3 kúnlik azıq-awqat hám ishimlik suwın ózi menen alıw ;

- úylerdi ıqtıyat jaǵdayda ( gaz, suw, elektr támiynatın óshiriwi) qaldırishi kerek;

- sharwa buyımların qáwipsiz jaylarǵa ótkerip qoyıw ;

5) Eger kútpegende kúshli suw bassa:

- suwdiń tolqın kúshinen saqlanıw ushın bekkem qurılǵan imaratlardıń joqarı bólimlerine shıǵıladı ;

- aldınan tayarlanǵan qutqariw quralın (4-6 bir litrli plastmassa ıdısları asilǵan qutqariw belbewin) taǵ́ip aladı ;

- eger adam jay ishinde ( joqarı bólimlerinde ) qalǵan bolsa, qay jerdeligin belgilep, qutqarıwshılar járdemge keliwi ushın aq bayraq belgileri asip qóyıladı.

Órt qáwipi bolǵan obiektlerdegi avarıyalar :

Órt - bul qadaǵalaw etip bolmaytuǵın hádiyse bolıp, bahasız materiallıq hám materiallıq baylıqlardı bir minutada joq etiwshi, átirap -ortalıqtı isten shıǵarıwshı bále, ásirese ol puqaralardıń janına qáwip tuwdiratuǵin ayrıqshaǵı jaǵday bolıp tabıladı.

Órtniń kelip shıǵıwı úsh faktoriniń bir waqıtta, bir orında dus keliwiniń áqibeti bolıp tabıladı, yaǵnıy :

- janǵısh zattı ( neft, qaǵaz, taxta hám basqalar );

- hawa temperaturası ( ıssılıq );

- ushqın -jalın ( shırpı, ushqın, elektr siminiń qısqa tutasuvi).

Xalıq xojalıǵında órt shıǵıwınıń tiykarǵı sebepleri tómendegilerden ibarat :

a) shegiw waqtında órtke abaysızlıq menen múnásebette bolıw, janǵısh zatlardı qosıw, shırpı menen jaqtılandıriw hám basqalar. Bunday órt ulıwma órtniń 26 % shólkemlestiredi;

b) balalardıń ot menen oynawı - 14 %;

v) elektr úskenelerin basqarıw qaǵıydaların búzıw nátiyjesinde - 13, 5 %;

g) pechka hám tútin trubalarınıń nadurıs ornatılıwı áqibetinde - 8, 5 %;

d) isitqish úskenelerinen nadurıs paydalanıwda - 8, 3 %;

e) elektr úskenelerin montaj qılıw qaǵıydalarınıń buziliwi - 5 %;

y) sabıw jumısların orınlawda órt qáwipsizlik qaǵıydalarınıń buziliwi -2, 3 %;

j) texnologiyalıq úskenelerdi basqarıw qaǵıydalarınıń buziliwi - 1, 2 % ni quraydı.

Sonday eken, órttiń baslanǵısh sebepleri kishi órt dárekleri dúmpishleri bolıwı múmkin - bular sigaret qaldıqları, ushqınlar hám óshirilmegen shırpı qaldıqları ; joqarı temperaturalı ıssılıq dárekleri - jalın, pechka hám tútin shıǵıs trubalardıń qiziǵan konstruksiyaları hám basqalar bolıwı múmkin. Órt nátiyjesinde tómendegi qáwipli faktorlar payda boladı : ashıq jalın hám ushqınlar ; hawa hám predmetlerdegi joqarı temperatura ; órtdan payda bolǵan ótkir zıyanlı ónimler; tútin; kislorod muǵdarınıń tómenlewi, jay hám imaratlardıń jarilip ketiwi hám buziliwi ; jarılıwlar júz bolıwı ; órt bolǵan orınlarda túrli ximiyalıq hám uwlı zatlı zatlardıń átirap -ortalıqqa tarqalıwı, órtti suw menen óshirgende túrli ximiyalıq zatlar aralaspasi nátiyjesinde jarılıwlar júz beriwi hám basqalar.

Maǵlıwmatlarǵa kóre, órtden nabit bolǵanlardıń 60 - 80 % i dem alıw jollarıniń záhárleniwi yamasa taza hawanıń jetispewiniń áqibetinde nabit boladi eken.

Janıwda janiwshi ónimler menen oksidlewshiler arasında óz-ara tásir nátiyjesinde bolatuǵın quramalı fizikaliq-ximiyalıq process bolıp tabıladı, bunda ıssılıq, záhárli gazlar hám jaqtılıq nurlarınıń ajıralıwı gúzetiledi.

Solay eken, janıw procesiniń payda bolıwı ushın janiwshi material, jandiriwshi derek hám oksidlewshiler bolıwı zárúr bolıp tabıladı.

Hawanıń quramındaǵı kislorod muǵdarı 14-16 % bolǵanda janıw toqtaydı hám tutep baslanadı. Egerde kislorod muǵdarı 8-10 % ga azayǵanda tutinde toqtaydı.

Órt júz bergende jandiriwshi derekler ashıq ( ushqın, jaqtılıq kúshleri, jalın hám qozlanǵan predmetler) hám jabiq jaǵdayda ( súykelisiw, úlken kúsh menen urıw, ximiyalıq reaksiyanıń ıssılıǵı, mikrobiologik processler hám taǵı basqa ) bolıwı múmkin.

Janiwshi materiallarǵa - qattı, suyıq hám gazsimon bolıwı múmkin, mısalı, taxta, kinoplyonka, nitrotselluloza, ximiyalıq eritiwshi suyıqlıqlar, vodorod, metan, propan, kómir hám taǵı basqalar.

Oksidlewshilerge - kislorod, brom, xlor, natriy qıshqılanıwı, nitrat kislotası, bertole duzı kiredi.

Janıw waqtında payda bolatuǵın “max” temperatura muǵdarı janiwshi material túrine baylanıslı boladı. Mısalı, qaǵazda - 5100 C, suyıq janar may - 110 -13000 C, taxtada - 10000 C, gazlı janar may - 1200-13000 C payda boladı.

Predmetler janıwın tómendegi túrleri ámeldegi: ot alıw, tutanıwı, janıwı, óz-ózinen tutanıwı hám óz-ózinen janıwı.

1) ot alıw - bul suyıq yamasa qattı materiallardıń puw fazasındaǵı janıwı bolıp tabıladı. ot alıw tez janǵısh (450 C ge shekem ) hám janǵısh suyıqlıqlarǵa (450 C den joqarı ) bólinedi. Tez janiwshilarǵa: atseton, skipidar, spirt, benzin, kerosin hám solyar moyi, aste janiwshilarǵa bolsa - mineral surkov mayları, tormoz suyıqlıqları kiredi.

2) Tutanıw - bunda material qaynaw temperaturasına shekem qizib, janǵanda hám tutasda dawam etedi. Bul processed puw, ushiwshi uglevodorodlar hám basqa janǵısh qospalar payda etedi. Tutanıw temperaturası ot alıw temperaturasınan bir qansha bálent boladı.

3) óz-ózinen tutanıw - bul janıwǵa ótip atırǵan processed temperaturasına qaray 2 gruppaǵa bólinedi: a) jalınlaniwshiniń temperaturası átirap -ortalıq temperaturasınan bálent bolıwı yamasa b) tómen bolıwı múmkin.

Birinshisinde materiallardı qiziwi nátiyjesinde janadı, ekinshisinde - qizibastan janadı. óz-ózinen jalınlanıwshılarǵa - may, kómir, torf, sabanlar, taxta qipig'i, sarı fosfor hám taǵı basqalar kiredi.

Janıw processin waqıtı tómendegi formula menen anıqlanadı : saat.

Bunda : N - janiwshi zattıń muǵdarı, kg/m3;

V - zattıń janıw tezligi, kg/m3.

4) óz-ózinen janıw - bul oksidlewshilerdiń ıssılıq processleri hám mikroorganizmlerdiń iskerligi nátiyjesinde materiallardıń janıw processi bolıp tabıladı. Bularǵa : ósimlik hám haywan mayları, dán, torf hám basqalar kiredi.

Órt júz bolatuǵın jaylar eki túrge: kárxana hám shólkemler hám de puqaralardıń jasaw jaylarına bolınıp, órt kólemi: kishi kólemde, orta kólemde hám úlken kólemde boladı.

Órtniń tez hám keń tarqap ketiwiniń tiykarǵı sebeplerine:

- imaratlar proektin islep shıǵıwda jol qoyılǵan qáte hám kemshilikler;

- imaratlar qurılısında qurılıs normaları hám qaǵıydaları hám de mámleket standartına ámel etpeslik;

- órt qadaǵalawı, gazdan paydalanıwdıń baqlaw xızmetkerleri tárepinen kórsetilgen órtni aldın alıw ilájlarınıń atqarılmasligi;

- balalardıń órt shıǵıwına alıp keliwshi oyınlarına itibarsızlıq ;

- órtga qarsı gúresde qollanılatuǵın qutqariw qurallarınıń kemligi sıyaqlı faktorlar kiredi.

Sonday eken, órtlerdi tiykarǵı baslawshıları puqaralar esaplanadı. Sol sebepli de puqaralarǵa aytatuǵın usınısmız : “órtni aldın alıwdan, onı boldirmaw ábzallaw bolıp tabıladı”.

Órtni aldın alıw ilájları tómendegilerden ibarat :

- shólkem hám mákemelerde turaqlı túrde tekserisler ótkeriw, órt shıǵıwı hám jarılıwlarǵa sebep bóliwshi kemshiliklerdi asıǵıslıq menen saplastırıw ;

- qurılıs normaları hám qaǵıydaları, mámleket standartlarına tiyisli arnawlı buyrıqlardı sózsiz orınlaw ;

- úzliksiz tárzde mámleket arnawlı tekseriw keńseleri tárepinen kórsetilgen kemshiliklerdi saplastırıw hám olarǵa jol qoymaw ;

- órtti saplastırıw ilájların biliw, ásirese órtti óshiriw ushın birinshi minutta bir kese, ekinshi minuta bolsa bir shelek suw jetkilikli bolıwın, úshinshi minutada bolsa bir cisterna suw da jetpey qalıwı múmkinligin yadda saqlaw ;

- úzliksiz túrde xalıqtı órttiń aldın alıw ilájların orınlawǵa hám basqalardan da, talap etiwge úyretiw.

Órtge qarsı gúresiwshi sistemalardıń ilájları :

Mámleketimizde órt qáwpine qarsı Respublika ishki jumıslar Ministrligi ( IIV) qasında órt qáwipsizligi basqarması basshılıq etedi hám óz gezeginde onı tómen buwın ( wálayat, rayon ) tarmaqları da iskerlik kórsetediler. Órtge qarsı qáwipsizlik basqarması bólimleri aldına, órtge qarsı qorǵaw menen baylanıslı bolǵan kompleks faktorlardı basqarıw júkletilgen.

Arnawlı úlken kárxanalarda áskeriylesgen hám kásiplik órtti óshiriw bólimleri dúzilgen hám de kárxana, shólkem hám mákemelerde órt qáwipsizligi sisteması bar bolıp tabıladı.

Órt bolǵan jaǵdaylarda ot óshiriwge kelgen kópshilik ot óshiriw zvenosi aǵzaları hám xalıq tómendegi gruppalarǵa bólinedi: órtti óshiriw, suw menen támiyinlew, qorǵaw hám qarawillaw gruppaları. Hár bir gruppaǵa kópshillik ot óshiriw zvenosi baslıǵı tárepinen basshı tayınlanadı.

1) Órtti óshiriw toparı - órtti aymaqtan adamlardı, materiallıq resursların alıp shıǵıw hám órtti óshiriw júkletilgen.

2) Suw menen támiyinlew toparı - suw nasoslarına toqtawsiz suwdı kelip turıwın támiyinlew, egerde olar suw háwizlerine ornatilmagan bolsa, qol menen isleytuǵın nasoslar járdeminde suw támiynatın shólkemlestiriw júkletilgen. Eger nasoslar bolmaǵanda shelek hám basqa ıdıslardan paydalanıladı.

3) Qorǵawshi toparı - órt bolıp atırǵan orin átirapında jaylasqan obiektlerdi qorǵaw jumısların orınlasadı. Bul gruppa tárepinen zárúr jaǵdaylarda qońsılas jay hám apparatlardıń janiwshi konstruksiyaların sheship alınadı jáne bul menen janip atirǵan obiekt ortasında úzilis ( ashıq aralıq ) payda etiledi, nátiyjede órttiń tarqalıp ketiwi toqtatıladı.

4) Qorawillaw toparı - bular ot óshiriw toparına adamlardı, materiallıq resursların qáwipsiz jayǵa kóshiriwde járdemlesedi hám olardıń qáwipsizligin támiyinleydi. Bul gruppa aǵzaları ziyanlanǵanlarǵa baslanǵısh medicinalıq járdem kórsete biliwleri zárúr.

Tez janiwshi janar maylar hám maylar saqlanatuǵın ıdıslar hám teleklerdegi órtni óshiriw ushın otǵa qarsı kóbik hújimin shólkemlestiriw hám neft ónimlerin janip atirǵan rezervlardan rezerv bólimlerine qayta aydaw kerek. Cisterna awızların hám ıdıs tesiklerinen shıǵıp atırǵan órttı qaqpaq yamasa iǵal brezent menen jawıp óshiriw kerek.

Tógilgen suyıq janar maylardan payda bolǵan mayda órtler kóbikli ot óshiriw úskeneleri óshiriledi hám de qum, topraq, kiyiz hám iǵal brezentlar járdeminde óshiriw múmkin.

Ot óshoǵina jaqın turǵan janılǵi ıdısları demde suw menen toltiriliwi kerek, janar maylar bolsa qáwipli aymaqtan uzaqlastiriliwi kerek.

Órtga qarsı qurallar hám olardıń qásiyetleri

Otti sóndiriwshi qurallar – janip atirǵan aymaqlarǵa jaqınlastırılǵanda, ol ottiń janıw tezligin azaytadı yamasa tolıq óshiredi.

Ot óshiriwshi qurallardıń tómendegi túrleri ámeldegi:

1) Qurallardıń agregat jaǵdayına kóre: gazsimon ( azot, uglerod ( IV) oksidi inert gazları, janbaytuǵın puw hám suw puwi); suyıq jaǵdayda - suw, uglerod ( IV) xlorid, etilbromid; qattı jaǵdayda - soda, ormosler, qurǵaqlay kúl, topraq hám aralash jaǵdayda - suyıqlıq menen gazsimon kóbikler, qattı menen gazsimon karbonat angidrid qospası hám basqalar.

2) Tásir qılıw principlerıge kóre: suwitiwshi ( suw, uglerod ( IV) xlorid) janıw aymaǵına kislorod kiriwin izolatsiya etiwshi ( untaqlı qurallar, kóbikler); janıw aymaǵında kislorod muǵdarın kemeytuwshi qurallar ( suw puwi, suw, karbonat angidrid); janıw procesin páseytiwtiriwshi ximiyalıq qurallar ( metilen bromid, metil bromid).

Suw – basqa jaǵdayda yamasa hár túrlı ximiyalıq qurallar menen aralastırılǵan halda isletiledi. Ol basqa óshiriw qurallarına salıstırǵanda tómendegi qásiyetleri tárepinen ústin esaplanadı :

a) keń kólemde kirisiwsheńligi; b) úlken ıssılıq sıyımlılıqına ıyelewi;

v) ximiyalıq tárepten neytrallıǵı ; g) tasıwǵa qolaylıǵı ;

d) arzanlıǵı.

Biraq, suwdiń unamsız tárepleri de bar, atap aytqanda :

1) 0⁰ C de muzlawı áqibetinde nasos hám shlangalardiń jarılıwına alıp keliwi;

2) elektr ótkizgish bolǵanlıǵınan, elektr úskenelerindegi órtlerdi óshiriwdiń qáwipliligi;

3) eritiwshi, iǵallaw ayrıqshalıqına iye bolǵanlıǵınan, bezetilgen, jilolangan ımaratlarǵa hám arxiv baylıqlarına ziyan keltiriwi, salıstırma salmaǵı suwdıkinen kishi bolǵan suyıq janar may janǵan daǵı órtlerdi óshirip bolmawi hám basqa qásiyetleri.