«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

19 - tema. Iskerlik qawipsizligin támiyinlewde insannıń psixofiziologikalıq

kórsetkishleriniń áhmiyeti.
Jumistiń maqseti. Ayriqsha qáwipsizlikti támiyinlewde insanniń psixofiziologikalıq awhalin úyreniw

Qáwipsizlikti támiyinlewde psixologiya, záhárli zatlar hám kásip keselliklerin eskertiw miynetti qorǵawda psixologiya da zárúrli orındı iyeleydi.

Zamanagóy óndiriste avarıyalar, ziyanlaniwlar mashqalası tek injenerlik usılları menen sheshiledi. Tájiriybelerden soni aytıw kerek, avarıya hám ziyan aliwlar injiner- konstruktorlıq jumıslarındaǵı kemshilikler tiykarında júzege keledi. Sonıń menen birge shólkemlestirilgen-psixologiyalıq sebepler, mısalı kásip boyınsha qáwipsizlik talaplarına tómen dárejede tayınlıq kóriliwi, jetkilikli bolmaǵan tárbiya, qánigelerdiń qáwipsizlik ilájlarına itibarsızlıǵı, qáwipli jumıslarǵa joqarı ilmiy tájriybege iye bolmaǵan shaxslardı tartıw, jumisda adamlardı sharshaǵan hám psixologiyalıq jaǵdayda bolıwı da sebep boladı. Bular qánigeniń aktivligin isenimsizligin ( qáwipsizlikti) páseytedi. Xalıq aralıq tájiriybe, izertlewlerdiń kórsetiwinshe maishiy óndiristegi jaraqatlaniwlardiń 60 -90% ziyan kórgen adamlardıń miynetti qorǵawda psixologiyalıq bilimlerdi qollanıwdı ańlatadı. Bul jerde miynet iskerligi processinde kórinetuǵın psixologiyalıq jaǵdaylar túrleri tolıq tekseriledi, psixologiyalıq processler, psixik ayrıqshalıqlar kórip shıǵıladı.

Insannıń psixik iskerliginde ush tiykarǵı gruppa :- psixik processler, ózgeshelikler, jaǵdaylar parıq etedi.

Psixik processler psixik iskerliginiń tiykarın skólkemlestiredi. Bulsiz bilimlerdi jıynaw, turmıslıq tájiriybeni ıyelew múmkin emes. Psixik processler biliw, seziw, qabıllaw, erik, yad hám basqalarǵa parıq etedi. Psixik ózgeshelikler shaxstıń ózine tán ayrıqshalıǵın, pazıyletin ( baǵdarı, xarakteri, temperamenti) ańlatadı. Shaxstıń sipatlari ( ózgeshelikleri) ishinde ziyreklilik, shaqqanliq, sezim, erik, ádep-ikramliq, miynet ajralıp turadı hám ol ózgermeytuǵın hám de turaqlı bolıp tabıladı. Psixik jaǵdaylar hár túrliligi , waqtınsha xarakteri menen parıq qiladi hám psixik iskerliginiń qásiyetlerin anıqlaydı, psixik processlerge paydalı yaki paydasız baylanısıwı múmkin. Miynet psixologiyasi wazıypaları hám qáwipsizlik máselelerinen kelip shıǵıp jaǵdaylardi islep shıǵarıw hám arnawlı psixik jaǵdaylarǵa ajıratıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bul óndiristegi ziyan aliw, avarıyanıń aldın alıw ilájların shólkemlestiriwde zárúrli orın tutadı. Insannıń qábileti, nátiyjeli miynet iskerligi onıń psixik ( psixik) kernewi dárejesine baylanıslı. Psixik kernew insannıń miynetine belgili dáreje - shegaraǵa shekem unamlı tásir etedi. Aktivlikti kritik noqattan joqarıǵa kóteriw jumıs qábiletini joytıwǵa shekem alıp keliwi múmkin.

Operator ushın normal sharayattaǵı sezim hám miynet etiwi ushın psixik kernew dárejesi 40 -60 % ten aspawı názerde tutıladı, keri jaǵdayda bul onıń jumıs qábiletiniń tómenlewine alıp keledi.

Psixik kernewdiń shegaradan joqarı formasında insannıń jeke qásiyetleri páseyedi, háreket koordinati ózgeredi, qulqi nátiyjesiz jaǵdayǵa ótedi yamasa turmıs iskerliginde basqa unamsız ózgerisler kórinetuǵın boladı. Shegaradan joqarı psixik kernewdi ayrıqshalıǵina qaray tormozlaytuǵın ( toqtatiwshi), qozǵatıwshı túrlerge ajıratıw múmkin. Tormozlaw túri insan háreketiniń tómenlewine hám shekleniwge alıp keliwi menen ańlatiladı. Kásip iyesi wazıypanı aldınǵı sıyaqlı ǵayratlılıq penen orınlawǵa ılayıq bolmaydı, juwap beriw ayrıqshalıǵı hám tezligi páseyedi. Yadlaw, pikirlew procesi páseyedi, jamanlasadı hám sol sıyaqlı basqa unamsız faktorlar gúzetiledi.

Qozǵatıwshı túrinde bolsa insanda aktivliktiń tómenlewi, kóp sóylew (sóylemsheklik), dawıstıń titirewi gúzetiledi. Nátiyjede, yaǵnıy psixik kernewdiń joqarı formasında adamlarda -operatorlarda quramalı sharayatlarda nadurıs háreketleniw hám qátelerge jol qoyıw, tolıǵıw júz beredı. Joqarıdagilaedi esapqa alıp insan psixik jaǵdayınıń qadaǵalawına úlken itibar beriledi.

Insanıń psixik jaǵdayına tásir etetuǵın faktorlar - úmitsizleniw, keypiyattiń buziliwi, turpayılıq belgileri, jıǵılıw, talıǵıw sıyaqlılar bolmawi ushın shólkemlestirilgen ilájlar ámelge asıriladı.

Sonday-aq, insanıń salamatlıǵına, jumıs jaǵdayına, psixologiyalıq iskerligine unamlı tásir etetuǵın psixofarmokologik qurallar islep shıǵılǵan hám olar usınıs etilgen táǵdirde qollanıladı. Jeńil stimulyatorlar ( shay, kofe) di qóllaw insannıń jumıs qábiletin qısqa waqıtqa asıradı, uyqusin qashiradi. Ásirese, aktiv stimulyator ( pervitin, fenamin) lardi paydaqlanıw menen háreketsheńlik, seziw qábileti páseyedi. Trankvillizatorlar . ) ishilse, insan bir az tınıshlanadı, biraq nevroz keselligi kelip shıǵadı, uyqı joǵaladi, aktivlik, psixik jaǵday páseyedi. Insanıń jumıs qábiletine, psixik awqalina ádewir tásir etetuǵın alkogol ishimliklerdi paydalaniw usınıs etilmeydi.

Qullası, xizmet kórsetiw hám islep shıǵarıw sharayatı tiykarında insanıń psixik jaǵdayı turaqlı bolıwı ushın ilájlar kóriw, jetilisken qadaǵalaw kursin shólkemlestiriw tiykarı wazıypalardan biri bolıp esaplanadı. Adam denesine ótip, onıń toqımalarına ximiyalıq, fizika-ximiyalıq tásir etetuǵın, miynet ońimdarlıǵınıń tómenlewine alıp keletuǵın zatlar zıyanlı hám uwlı zatlar dep ataladı. Olar ximiya sanaatı kárxanalarıda islep shiǵarıladı hám qollanıladı.

Sanaatda uwlı zatlar adam denesine dem alıw jolı yamasa teri arqalı, awqat jew waqtında, pataslanǵan suwdı paydalanǵanda ótedi hám saqlanıwshı záhárleniwge alip keledi. Kúshli záhárleniw kóbirek muǵdardaǵı zıyanlı zatlardı kútpegende denege ótiwi menen júz beredı. Sonıń menen birge, zıyanlı zatlardı denege az-azdan ótiwi hám jıynalıwı nátiyjesinde kásip kesellikleri kelip shıǵadı.

Zıyanlı hám uwlı zatlardıń tásiri olardıń quramına, dúzilisine, fizikalıq - ximiyalıq ayrıqshalıǵına, ózgesheliklerine, muǵdarlarina, denege ótiw jollarina, jaǵdayına, ushiwshanliǵina hám suwda, mayda eriwsheńligine baylanıslı.

Ximiya sanaatı kárxanalarında alınatuǵın, isletiletuǵın zatlar hám ónimlerdiń kóbisi, mısalı, ammiak, gazlar, benzol, benzin, kerosin, karbon vodorodlar, spirtler,efirler, kislotalar, sıltıler hám basqalar uwlı zatlı esaplanadı.

Neft ónimleri quramında tómen molekulalı karbon vodorodlar molekulyar salmaǵı asıwı menen olardıń záhárlilik qábileti artadı. Mısalı, Butannıń tásiri etannan, etilen bolsa etannan, atsetilen bolsa etilennen kúshli bolıp tabıladı. Normal dúzılıstegı zatlarǵa salıstırǵanda tarmaqlanǵan, shınjırlı birikpelerdiń tásiri kemirek boladı.

Zatlardıń uchiwshanliǵi azayıp barıwı menen dekan ( S10 N22) nan baslap olardıń tásirliligi de azayadı. Karbon vodorodlar quramına galogenler kirgiziw,olardıń uwlı zatlaw qábiletin asıradı, kerisinshe, giroksil toparınıń kiritiliwi tásirliligin, ayrıqshalıǵın azaytadı. Karbon vodorodlar molekulasındaǵı vodorodtı nitro ( N02), amino ( NH2) gruppalarǵa almastırıw olardıń uwlı zatlaw ayrıqshalıqın ózgertiredi.

Zatlardıń valentligi artıp barıwı menen olardıń tásirliligi de ózgeredi. Mısalı, 6 valentli xrom 3 valentlikten, marganes oksidi marganes sulfatnan, temir oksidi temir sulfattan kúshli bolıp tabıladı.

Ximiyalıq zatlar wákilleriniń gomologik qatarın úyreniw nátiyjeleri kóplegen uqsas zatlar haqqında oylawda, keselliktiń hám záhárleniwdiń aldın alıwda belgili dárejede járdem beredi. Uwlı zatlardı alıwda belgili dárejede járdem beredi. Uwlı zatlardı suwda, denedegi suyıqlıqlarda eriwsheńliginiń asıwı menen olardıń tásirliligi de artıp baradı.

Mısalı, suwda eriwsheń aq mishyak ( As203) kúshli uwlı zat, kem eriwdi ( As2 S3) uwlı zatsız, eriwsheń bariy xloridi ( VaS12) uwlı zatlı, bariy sulfat ( VaS04) bolsa uwlı zatsız hám t.b. Uwlı zatlar adam denesi hám ayırım toqımalarına kórsetetuǵın tásirne qaray shártli túrde toǵız gruppaǵa bólingen.