«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

Evakuatsiya - degende xalıqtı, materiallıq hám materiallıq baylıqlardı aldınan tártipli túrde qáwipli aymaqlardan qáwipsiz aymaqǵa kóshiriwdiń kompleks ilá́jları túsiniledi.

( tiykarınan, islemeytuǵın puqaralar, pensiyaxo'rlar, balalar hám keseller evakuatsiya etiledi). Evakuatsiya etiletuǵın aymaqlar xalıqtıń qáwipsiz jasawı ushın bir qansha uzaqta jaylasıwı, hám de jasawı ushın barlıq shárt-shárayatlar ámeldegi bolıwı talap etiledi.

Evakuatsiya faktorıniń 2 túri bar:

1 Qáwipsiz aymaqǵa waqtınshalıq uzaqlastiriw.

2. Qáwipsiz aymaqǵa birotala kóshiriw.

Qáwipsiz aymaqǵa waqtınshalıq uzaqlastiriw faktorı tiykarınan jumıs menen bánt bolǵan jumısshı -xizmetkerlerge qollanıladı. Kóshiriwdiń bul usılında jumısshı xizmetkerler ( sonday-aq, maishiy xizmet kórsetiw xızmetkerleri de) qáwipli aymaqtaǵı tiykarǵı jumısların atqarǵanlaridan keyin, qáwipsiz aymaqǵa alıp barıladı hám keyingi jumıs vaqitlarina shekem usi jerde saqlanadi. Keyingi kúnlerdegi tiykarǵı jumısların orınlawları ushın hámme abaylaw ilájların kórgen halda taǵı jumıs jaylarına qaytarıladi. Jumısshı xizmetkerlerdiń bunday jumıs processi qáwipli aymaqtaǵı sharayat qáwipsiz jaǵdayǵa kelgenge shekem dawam ettiriledi. Bunda qáwipsiz aymaq qáwipli aymaqtan shama menen 2 saatlı aralıqta jaylasıwı maqsetke muwapıq. Sonıń menen birge, jumısshı xizmetkerlerdi tasıwǵa qáwipsiz aymaq transport qurallarına qolay bolǵan jol jaǵasında jaylasıwı maqul túsetuǵın esaplanadi, qalǵan taypa daǵı puqaralar ( pensiya jastaǵilar, kesellengenler, ǵarrılar, jas balalı analar , oqıwshı jaslar ) belgili waqıtqa shekem qáwipsiz aymaqqa birotala evakuatsiya etiledi. Birotala evakuatsiyada qáwipsiz aymaq bir qansha uzaq aralıqta jaylasıwı múmkin.

Jumısshı xizmetkerlerdi hám olardıń shańaraqların uzaqlastiriw usılı islep shıǵarıw principi boyınsha, kárxana yamasa shólkemniń puqara qáwipsizligi baslıǵı hám de evakuatsiya komissiyası tárepinen ámelge asıriladı. Evakuatsiyani shólkemlestiriw, onı ámelge asırıw hám qáwipsiz aymaqlarǵa jaylastırıw puqara qáwipsizligi baslıqlarına júkletilgen. Atap aytqanda :

• Ózbekstan Respublikası aymaqlarında jergilikli basqarıw shólkemleri basshıları :

•Ekonomikalıq ob́ektleri hám tarmaqlarında - olardıń basshıları.

Evakuatsiyada tómendegi strukturalardiń iskerligi júrgizedi:

- Respublika, wálayat, qala, rayon, xalıq punktleri hám ob́ekt kólemindegi evakuatsiya komissiyaları ;

- Qala hám obekt kólemindegi jıynama evakuatsiya punktleri;

- Jergilikli ózin -ózi basqarıw shólkemleriniń evakuatsiya komissiyaları ;

- Aralıq evakuatsiya punktleri;

- Kóshirilgen xalıqtı qabıl etiwshi evakuatsiya punktleri;

- Xalıqtı kóliklerge shıǵarıw hám túsiriw basqarıw punktleri;

- Evakuatsiya jolların baqlaw hám basqarıw toparı hám basqalar.

Evakuatsiya ilájları ayrıqsha jaǵdaylar komissiyası baslıǵı yamasa aymaqlıq -basqarıw puqara qáwipsizligi baslıǵı tárepinen daǵaza etiledi. Eskertiwde túrli baylanıs quralları : radio, televidenie, telefon, shabarmanlar hám basqa belgiler arqalı xalıq evakuatsiya jóninde xabardar etiledi.

Evakuatsiya tuwrısında eskertiwdi esitken hár bir puqara ózi jasaytuǵın úylerin abaylap asirawi kerek ( gaz, suw, elektr deregilerin óshiriwi, qapı, áyneklerdi bekkem jabiwi) hám ózleri menen hújjetleri ( pasport, áskeriy guvoxnoma hám basqalar ), pulları hám 2-3 kunge jetetuǵın jeytuǵın aziq- awqat, ishimlik suwı hámde bir márte kiyim kesheklerdi alıp evakuatsiya punktlerine ( EP) demde jetip keliwleri zárúr.

Puqaralardı qáwipsiz aymaqǵa shekem Evakuatsiya qılıw na'munaviy sxeması

Evakuatsiya punktleri ( EP) aldınan shólkemlestirilip, olar jámiyetlik jıynalatuǵın jaylar : mektepler, bagqshalar, tálim mákanları, klublar, sport maydanshaları hám basqa imaratlar bolıwı múmkin.

Evakuatsiya punktine kelgen puqaralar, tezlik penen kesteden ótip ( atı, sharıfi, turar jayı, kásipi hám qaysı aymaqlarina kóshiriliwi) olar múmkinshilik barınsha transport qurallarında belgilengen jayǵa háreketleniwine ruxsat etiledi. Transport qurallarina: temir jol, jámiyetlik trasnportlari hám jeke transport quralları kiredi. Transport quralları arqalı tiykarınan kesellengenler, ǵarrılar, mayıplar, jas balalı hayallar, hám de jumısshı xizmetshiler hám jas balalar kóshiriledi. Qalǵan taypa daǵı xalıq piyada júriw arqalı kóshiriledi. Piyada juretuǵınlar aldınan belgilengen háreketleniw jollar arqalı, kalonnada (500-1000 kisi) háreket etedi. Bunda álbette evakuatsiya punktine kelgen adamlardı kóp jıynamaw maqsetinde 50-100 kisi jıynalıwı menen bir basshı tayınlanıp qawipsiz aymaq tárepke júriwge ruxsat etiledi. Kolonnada háreketleniwde hár bir gruppa basshıları óz gruppalarındaǵı adamlardıń sanın, basqa adamlardıń bolmawın hám ortada qalıp atırǵanlardı barqulla qadaǵalap baradı. Kolonnaniń háreketleniw tezligi shama menen 4-5 km/saat bolıwı hám kolonnalar arasındaǵı aralıq 500 metrdi shólkemlestiriwi kerek. Kolonna birinshi 1-1, 5 saat háreketleniwinen keyin 10 -15 minut dem alısqa ruxsat etiledi. Bunda adamlarǵa medicinalıq járdem alıw múmkinshiligi beriledi. Ekinshi hám odan keyingi júriwlerden keyin evakuatsiya etiletuǵınlarǵa kóbirek dem alıw waqıtı (1-2 saat ) beriledi. Bul waqıtta adamlar ıssı awqat menen támiyinlenedi hám dem aladı. Mine sonday tártipte xalıq kórsetilgen qáwipsiz aymaqǵa jetip baradı. Evakuatsiya dawamında xalıqtıń qáweterge túsiwi yamasa tınıshsızlanıwı eń qávipli kórsetkishlerden esaplanıp, olar tómendegi faktorlar tásirinde bolıwı múmkin:

• Evakuatsiya jollarıniń kemligi;

• Evakuatsiya dáwirinde júzege keletuǵın qáwiplerdi joǵatıp bolmawi;

• Evakuatsiya jollarıniń jaramsız halǵa kelip qalǵanlıǵı ;

• Úlken kóleminde evakuatsiya qılınıp atırǵan xalıqtıń berk jolǵa kirip qalıwı hám basqalar.

Evakuatsiya dawamında xalıqtıń tınıshsızlanıwın joytıw ushın tómendegi faktorlardı orınlaw zárúr esaplanadı :

• Evakuatsiya jollarındaǵı tosqınlıqlardı joytıw ;

• Evakuatsiya jollarıniń jaqtilanǵanligin asırıw ;

• Evakuatsiya qılınıp atırǵanlar menen baylanıstı turaqlı ustap turıw ;

• Evakuatsiya dáwirinde eskertiwshi sistemalar jumısın shay jaǵdayda ustap turıw;

• Medicinalıq járdem kórsetiw sistemasınıń shayligini támiyinlew.

Evakuatsiya qılınǵanlardı qáwipsiz aymaqtıń qabıl etiwshi evakuatsiya kommissiyasi kútip aladı. Bul komissiyaǵa qáwipsiz aymaqtıń húkimet, kárxana, shólkem basshıları hám de ulıwma awqatlanıw hám medicinalıq hizmat kórsetiw basshıları kiredi. Olar adamlardı qabıl etip, esabattı aladı hám hár bir puqaranı medicinalıq kórikten ótkeriledi. Medicinalıq kórikten ótkerilgen puqaralar aldınan tayarlab qoyılǵan mekteplerge, baqshalar, klublarǵa, kinoteatrlarǵa, hám soǵan uqsas obiektlerge bólistirilediler. Evakuatsiya qılınǵanlar dáslepki eki kún dawamında ózleri menen alıp kelgen azıq-awqatlar menen awqatlanadi hám keyingi kúnlerden baslap qáwipsiz aymaqta tayarlanǵan ıssı awqat menen támiyinlanadi. Evakuatsiya etilgen xalıq qáwipsiz aymaqtaǵı awıl xojalıq tarmaqlarında, atap aytqanda fermer xojalıǵında islewge tartiladi.

Evakuatsiya usılın qollanılıwına mısal etip ekinshi jáhán urısi dáwirinde jas balalardı Orta Aziya respublikaları aymaqlarına evakuatsiya etilgenligigni eslew joiz bolıp tabıladı. Atap aytqanda, Tashkentlik temirshi usta Shoahmad áke Shomahmudov túrli milletke tiyisli 14 dana saǵır balalardı asragani belgili.

Sonday-aq , 1986 -jılda Chernobel ( Ukraina ) atom elektrostansiyasida júz bergen avarıya nátiyjesinde 11 wálayat jerleri radioaktiv bóleksheler menen ziyanlanǵanliǵi áqibetinde 130 mińnen aslam xalıq qáwipsiz aymaqlarǵa evakuatsiya etilgen. Taǵı bir mısal : 1992-jıl yanvar ayında Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Buzataw rayonında suw tasqını gúzetilip qáwipsiz aymaqlardan 3200 dana xalıq hám 3026 bas qaramallar qáwipsiz aymaqlarǵa kóshirilgen.

Joqarıdaǵı mısallardan usıdan ayqın boladı, xalıqtı hám materiallıq baylıqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵawda qorǵaniwdiń basqa usılları jaqsı nátiyje bermegende ǵana evakuatsiya faktorı qollanıladı.