«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

Gamma nurlariniń ionlaw qábileti ulken bolmasada ulken jarip kiriw kúshine iye bolip, yadro reaktsialari hám radioaktiv bólekleniw nátiyjesinde payda bolatuǵin joqari shastotadaǵi elektromagnit nurlari esaplanadi.

Rentgen nurlari zatlardi elektron aǵimlari menen bombardimon qilǵanda ajiralip shiǵatuǵin eletromagnit nurlar esaplanadi..

Olardi hár qanday elektrovakuum qurilmalarinda payda etiw múmkin. Bul nurlardiń ionlaniw qásiyetleri az bolsada, jarip kiriw qásiyeti bir qansha úlken.

Radioaktiv nurlanishlardiń belgili ortaliqtaǵ tásirin aniq belgilew maqsetinde «nurlaniwlardiń jutilǵan dozasi» - D_yu túsinigi kiritiledi.

=

bunda : W-nurlandirilǵan zatlar tárepinen ion nurlariniń energiyasi,

J; m-nurlandirilǵan zatlardiń awirliǵi, kg.

Jutilǵan doza birligi sipatinda rad qabul etilgan. 1 rad 1 kg aẃirliqdaǵi zatlardiń 0,01 Dj energiya jutiwina tuẃri keledi.

Rentgen hám gamma nurlaniwlariniń muǵdarliq xarakteri ekspozitsion doza esaplanadi.

bunda, Q-birdey elektr zaryadlarina iye bolǵan ionlardiń jiyindisi, Kl; m-hawaniń awiirliǵi, kg.

Rentgen hám gamma nurlaniwlariniń ekspozitsion dozasi birligi sipatinda kulon/kilogramm (Kl/kg) qabil qilinǵan.

Rentgen hám gamma nurlari nurlaniwlariniń ekspozitsion dozasi kulon-kilogramm sonday birlik bolip, ol nurlaniw menen tutasǵan 1 kg qurqaq atmosfera hawasinda 1 Kl muǵdardaǵi elektr zaryadlariniń oń hám teris belgileri bolǵan ionlardi júzege keltiredi.

Rentgen hám gamma nurlaniwlaridiń sistemasinan tisqaridaǵi birligi rentgen esaplanadi.

Hár qiyli radioaktiv nurlardiń tiri organizmge tásiri olardiń ionlawshi hám kirip bariwshi qásiyetine baylanisli. Hár qiyli nurlar birdey dozada jutilǵanda biologiliq tásiri bir-birinen pariq qiladi. Soniń ushin radiatsiya qáwpin aniqlaw maqsetinde doza ekvivalenti birligi ber kiritilgan (radaning biologik ekvivalenti). 1 ber-hár qanday ion nurlaniwlariniń biologiyaliq kletkalarinda rentgen hám gamma nurlaniwlariniń 1 rad ǵa teń kelatuǵin biologiyaliq tásir esaplanadi..

D_ekv=D₄/K

bunda: K-sipat koeffitsienti. Bul koeffitsient isleptip atirǵan nurlaniwshi zattiń biologiyaliq tásiriniń birligi sipatinda qabil qilinǵan rentgen nurlaniwlari tásiriniń nisbati esaplanadi.

Radioaktiv zatlar belgili qásiyetke iye bolip , insan organizmine tásir qiliwi nátiyjesinde qáwipli jaǵday júzege keliwi múmkin.

Radioaktiv zatlardiń eń qáwipli tárepi sonda, oniń tásiri insan organizmindegi seziw organlari arqali sezilmeydi. Yaǵniy insan radioaktiv nurlar tásirinde uzaq waqit islewine qaramastan olardiń ziyanli tásirlerin uliwma sezilmewi múmkin. Buniń nátiyjesi bolsa ayanishli tamamlanadi. Soniń ushin da radioaktiv zatlar menen islegende, ásirese, júdá abayli boliw kerek.

Insan organizminiń radioaktiv nurlaniwi ishki hám sirtqi boliwi múmkin. Sirtqi tárepten nurlaniw málim sirtqi nurlaniwshi derek tásirinde ekenligi sebepli, tarqalip atirǵan nurlardiń kirip bariw kúshi úlken áhmiyetge iye. Kirip bariw kúshi joqari bolǵan nurlardiń organizmge ziyanli hám kúshlirek boladi.

Ishki nurlaniw nur tarqatiwshi zatlar insan organizminiń ishki sistemalarina, máselen, jemirilgen teri qatlamlari arqali qanǵa, dem aliw organlari, ókpege hám , awqat sińiriw aǵzalarina túsip qalǵan taǵdirde júz beredi.

Bunda nurlaniw nur tarqatuwshi zat qansha waqit nurlansa yaki qansha waqit dawaminda organizmde saqlansa, sonsha waqit dawam etadi. Soniń ushin da radioaktiv zatlardiń úlken maydalaniw dáwirine hám kúshli nurlaniwga iye bolǵanda, ásirese, qáwipli esaplanadi.