«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

Tema. Islep shiǵariwda ziyanli nurlaniw hám olar tásirinen qorǵaniw

Reje.

1. 
   Lazer nurlar haqqinda maǵliwmat.
   
2. 
   Lazer nurlariniń insan organizimine tásiri.
   
3. 
   Ionlaniwshi nurlaniwlar
   

1. 
   Lazer nurlari haqqinda qisqasha maǵliwmat
   

Optik kvant generatori «lazer» deb ataladi. Lazer házirgi zaman texnikasiniń eń joqari jetiskenliklerinen biri bolip, jaratilǵan keyingi 10 jil ishinda júdá keń tarqalip ketdi. Lazer ásbaplari quramali kepserlew jumislarinda, júdá aniq ólshew jumislarinda , kosmosli ásbaplarǵa islew beriwde, bir kvadrat santimetr bette aldinǵi usillarda aliniwi múmkin bolǵan 50 siziq ornina 600 qa shekem siziq siziw múmkin bolǵan ayriqsha graverlik islerinde hám basqa kópǵana tarawlarda qollaniladi.

Lazer nurlari insan organizmine júdá ziyanli tásir kórsatiwi múmkin, soniń ushin oniń tásirin kemeytiriw maqsetinde sanitariya-gigienik normalari hám qorǵaniw is-ilájlari belgilengen.

Lazer nurlari elektromagnit tolqinlardiń ultrafiolet nurinan baslap infra qizil nurlarina shekem bolǵan spektr tarawlariniń hámmesin óz ishine alǵan optik diapazonidi qamrap aladi. Lazerdiń nurlaniw aǵimi júdá kishkine (payda etken muyshi 1^oS) aǵim baǵdarinan ibarat bolǵanliǵinan aǵim kúshleniw tiǵizliǵi nurlandirilatuǵin betke salistirǵanda júdá úlken boladi. Lazer nurlariniń kúshleniw tiǵizliǵi 10¹¹-10¹⁴ Vt/sm² ti payda etedi. Hár qanday qattiq dene 10⁹ Vt/sm² kúshleniwde parlanip ketiwin esapqa alsaq, buniń qanday kushleniw ekenligin kóz aldimizǵa keltiriw múmkin.

Bunday ulken kúshdegi nur energiyasi insan organizmine túsip qalsa biologiyaliq kletkalardiń jemiriwi hám insan organizmine júdá awir tásir kórsetiwi múmkin. Lazer nurlari insan jurek qan aylaniw sistemasin, orayliq nerv sistemasin kózdi hám teri bólimlerin jarahatlawi múmkin. Sonday-aq , nurlaniw qanniń qóyiwlasiwina yaki bólekleniwine , qatti sharshawǵa, bas awiriwina, úyqisizliq keselliklerin payda etedi .

Lazer qurilmalardi belgili araliqtan turip basqariwdi támiyinlew hám avtomatlastiriw jaqsi nátiyje beredi.

  Lazer – jaqtiliq nuri baǵdarlanǵan joqari dárejede bolǵan monoxromatikaliq kogerent jaqtiliq deregi. «Lazer» sóziniń ózi «májbúriy nurlaniw sebepli jaqtiliqtiń kúsheyiwi» mánisin ańlatatuǵin inglizshe sóz birikpelerdiń bas háriplerinen dúzilgen.

Haqiyqattanda , lazerdiń tásirin belgileytuǵin tiykarǵi fizikaliq process bul nurlaniwdiń májbúriy shiǵiwi. Ol faton energiyasi atom (yaki molekula) niń oyaniw energiyasi menen aniq sáykes túsgende, faton oyanǵan atom menen óz- ara tásirlesgende júz beredi.

Bunday óz- ara tásir nátiyjesinde oyanǵan atom awhalǵa ótedi, artiqsha energiya bolsa jańa foton formasinda nurlanadi; bul jańa fotonniń energiyasi, qutblaniw hám tarqaliw baǵiti sonday birlemshi fotondikindey boladi. Sonday etip , bul processdiń aqibeti endi usinday bir qiyli bolǵan eki fotonniń barliǵi esaplanadi. Bul fotonlar birinshi atomǵa uqsas oyanǵan atomlar menen óz-ara tásirlesgende, bir qiyli fotonlardiń kóbeyiw «shinjir reaktsiyasi» payda boliwi múmkin ; bul fotonlar júdá aniq tárizde bir baǵdarda «ushadi», bul bolsa ensiz baǵitlanǵan jaqtiliq nuri payda boliwǵa alip keledi. Uqsas fotonlar quyini payda boliwi ushin oyanǵan atomlar oyanbaǵan atomlardan kóp bolǵan ortaliq zárúr, sebebi fotonlar oyanbaǵan atomlar menen óz-ara tásirlesgende fotonlar jutiliwi júz berer eken. Bunday ortaliq energiya dárejeleri invers jaylasǵan ortaliq dep ataladi. Solay etip, oyanǵan atomlar tárepinen fotonlardiń májbúriy shiǵiwinan tisqari, oyanǵan atomlar oyanbaǵan atomlarǵa ótgende fotonlardiń óz-ózinshe, spontan shiǵiw processi hámde atomlar oyanbaǵan awhaldan oyanǵan awhalǵa ótkeninde fotonlardiń jutiliw processi júz beredi. Atomlardiń oyanǵan awhalǵa hám kerisinshe ótiwinde júz beretuǵin bul ush processdi 1916 jilda A. Eynshteyn aniqlaǵan.

Eger oyanǵan atomlardin’́ sani ulken há́m dárejeleriniń invers jaylasiwi bar (atomlar joqari, oyanǵan awhalda tómengi , oyanbaǵan awhaldaǵidan kóp) bolsa, spontan nurlaniwda payda bolǵan birinshi foton barǵan sayin kúsheyip baratuǵin ózine uqsas quyinlardi payda etedi. Spontan nurlaniwdiń kúsheyiwi júz beredi.

Invers jaylasqan ortaliqta májbúriy shiǵiw esabina jaqtiliq basimi boliwi múmkinligin 1939 jilda V. A. Fabrikant kórsetip bergen. Ol gazdegi elektr razryadda invers jaylasiw jaratiwdi da usinis etken.

2.