«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

4. Ionlastiriwshi nurlaniwlardiń insan organizmine biologiyaliq tásiri

Radioaktiv zatlardi sintez qilip, olardan túrli tarawlarda keń paydalaniwi nátiyjesinde biosferani jań́a túrdegi pataslandiriwshi , jańa radionuklidler menen pataslaniwǵa alip keldi. Ionlastirilǵan nurlaniwlardiń tiri organizmlerge kórsetip atirǵan ta`siri nátiyjasinde olardiń tóqimalarinda quramali fizikaliq, ximiya hám bioximiyaliq processler júz beredi. Biologiyaliq sistemalardiń tarqaliwi radioaktiv α, β, γ- nurlaniwlarniń molekulalarin ionlastiriw qábiletine baýlanisli. Ionlastiratuǵin nurlaniwdiń biologiyaliq tásiri eki mexanizm bóyinsha ámelge asiriliwi múmkin:

1) tikkeley belok zatlardiń kletkalarina tásir etiwi;

2) araliqtan, yaǵniy suwdiń radioliz ónimleri arqali tásir etiwi.

Tiri organizmlerdiń quraminda ulken muǵdarda suw bolǵani ushin,

nurlaniw tásirinde suw bóleklenip, aktiv bóleksheler payda boladi —H, OH. Bul bóleksheler biologiyaliq zatlar menen reaksiyaǵa kirisip, olardiń ózgeriwine alip keladi.

Tiri organizmge sirttan tásir etip atipǵan nurlandiruwshi derekleriniń ziyanli tásiri nurlaniwdiń tiri zatti kesip ótiw qábiletine baylanisli. Máselen, γ-nurlaniw rentgen siyaqli insan ushin eń ziyanli esaplanadi, sebebi olar tiri organizm kletkalarin aktiv kesip ótedi. Bul nurlaniwdan qorǵaniw ushin qorǵasinnan islengen qaliń ekrannan paydalaniladi.

α- nurlaniwlarniń úlken bólimi tiri organizmniń terisine jutiladi.

β- nurlaniw organizmge 1 ml shuqurliqqa shekem kirip bariwi múmkin.

α, β – bóleksheleriniń ushiw araliǵi kishkene bolǵani ushin olar sirttan tásir etgende tiri organizmlerge sezilerli ziyan jetkermeydi. Bul nurlardan qorǵaniw ushin 10 sm qalińliqdaǵi hawa qatlami yaki júqa falga jeterli boladi. Arnawli kiyim hám α – bólekshelerniń kúshin kemeytiredi. Bir neshe millimetr qalińliqda bolǵan aluminiy, pleksiglas, shiysheli ekran bolsa D-nurlaniwlardi toliq uslap qaladi.

Radiaktiv zatlar organizmniń ishine hawa menen, dem aliw processlerinde hámde ziyanlanǵan ishimlik suw hám aziq-awqat benen kiriwi múmkin. lshki ziyanlaniwlarda radioaktiv nurlardiń qáwiplilik dárejesi boyinsha tómendegi tártipte jaylasadi : α - nurlaniw eń qawipli esapla­nadi, keyninen β va γ-nurlaniw.

Ionlastiratuǵin nurlaniwdiń biologiyaliq tásiri tómendeg i kórsetkishlerge baylanisli:

• 
  radioaktiv zatlardiń aktivligi;
  
• 
  nurlaniwdiń uliwmaliq muǵdari;
  
• 
  nurlandiriwshiniń tásir etiw waqti;
  
• 
  nurlaniwdiń túri;
  
• 
  nurlanip atirǵan obekt maydaniniń úlkenligi;
  
• 
  radioaktiv izotoplardiń organizmnen shiǵip ketiw tezligi;
  
• 
  organizmniń jeke qásiyetleri:
  

Radioaktiv zatlardiń aktivligi qanshaliq ulken bolsa, oniń qáwipsizlik dárejesi sonshaliq artip baradi. Aktivligi kishi bolǵan, yaǵniy nurlaniw muǵdari da kem bolǵan zatlar organizmge sezilerli unamsiz tásir kórsetpeydi.

Bunday zatlar meditsinada dawalaw maqsetinde qóllaniladi (máselen, radon vannalarida).