Углеводлар

CHO 
OH 
OH 
OH 
H 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
3NH
2
NHC
6
H
5 
CH = N – NH – C
6
H
5 
OH 
OH 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
C = N – NH – C
6
H
5 
3NH
2
NHC
6
H
5 
CHO 
H 
OH 
OH 
H 
HO 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
EPIMERLAR: BIR HIL OZAZON HOSIL QILADI 
OZAZON 
CHO 
H 
O
 
O
 
HO 
H 
H 
CH
2
O
 
1 
2 
3 
4 
5 
HCN 
CN 
O
 
O
 
O
 
H 
H 
H 
H 
H
 
CH
2
O
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
CN 
H 
O
 
O
 
H 
H
 
H 
H 
H
 
CH
2
O
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
H
2
 
H
+ 
COOH 
O
 
O
 
O
 
H 
H 
H 
H 
H
 
CH
2
OH 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
-H
2
O 
C = O 
O
 
O
 
H 
H 
H 
H 
H
 
CH
2
OH 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Na(Hg) 
CO
2 
CHO 
OH 
OH 
OH 
H 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
H
2
O 
H
+ 
COOH 
H 
O
 
O
 
H 
H
 
H 
H 
H
 
CH
2
O
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
-H
2
O 
C = O 
H 
O
 
H 
H
 
H 
H 
H
 
CH
2
O
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Na(Hg) 
CO
 
CHO 
H 
OH 
OH 
H 
HO 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
DIASTEREOMER 
SIANGIDRINLAR 
DIASTEREOMER 
GLYUKON 
 
aralashma oddatda
shu bosaichda 
 
DIASTEREOMER 
GLYUKOLAKTONLAR 
DIASTEREOMER 
ALDOGEKSOZALAR 
enantiomerlar 

---

740 
Aldopentozaga sianidning birikishi yangi asimmetrik uglerod atomining 
hosil bo’lishi bilan boradi va bu modda ikki konfiguratsion tuzilishga ega bo’lishi 
mumkin. Natijada diastereomer karbon kislota hosil qiluvchi ikki diastereomer 
siangidrinlar hosil bo’ladi; o’z navbatida bu diastereomer siangidrinlar 
gidrolizlanishidan aldozalar hosil bo’ladi. 
Olti uglerod atomiga ega bo’lgan glyukon kislota 
γ- va δ-holatlarda 
ON-
guruhi saqlagani uchun, kislota muhitida lakton hosil qilishini kuzatish mumkin. 
Agar shunday ham bo’lsa, bu barqaror 
γ-lakton bo’ladi. Aynan lakton Kliani-
Fisher usulidagi oxirgi mahsulot – 
aldoza
hosil qilib qaytariladi. 
Bu reaktsiya natijasida hosil bo’luvchi aldozalar 
2-S
atomidagi 
konfiguratsiya bilan farqlanadi, shuning uchun ular epimerlardir. Demak, epimer 
juftlarni nafaqat ozazon hosil qilish orqali, balki Kliani-Fisher usulida hosil 
bo’lishi orqali ham farqlanishi mumkin. 
Bu ikki epimerlarning fizik xususiyatlari turlicha bo’lgani uchun ularni 
ajratish mumkin. Lekin, uglevodlarni tozalash qiyin bo’lgani uchun, ketma-
ketlikning kislota hosil bo’lish bosqichida tuz holida ajratib olish maqsadlidir; 
so’ngra individual laktonni individual aldozaga qaytarish imkoniyati paydo 
bo’ladi. 
Aldoza zanjirining qisqarishi: Ruff usulida parchalash. 
Aldozalarni bir 
uglerod atomi kam saqlagan boshqa aldozaga o’tkazishning turli usullari bor. Bu 
usullardan biri Ruff usulida parchalashga asoslangan. Aldozani bromli suv ta’sirida 
oksidlanib, glyukon kislota hosil sintez qilish bizga ma’lum; bu kislotaning kal-
tsiyli tuzi vodorod peroksid bilan temir tuzlari ishtirokida oksidlanishidan al-
dozaning karbonat-ionini hosil qiladi va bu uglevod zanjirida bir uglerod atomi 
kam saqlanadi. 
Aldozaning epimerga o’tishi. 
Uchlamchi aminlar, ayniqsa piridin 
ishtirokida, glyukon kislota va uning epimeri orasida muvozanat tiklanadi. Bu 
reaktsiya aldozadan uning epimeriga o’tishining muhim usulidir: bunda 
molekulaning katta qismi dastlabki holatini saqlab qoladi va faqatgina 
2-S
atomi 
bo’yicha o’zgarish kuzatiladi. Aldoza bromli suv bilan oksidlanishidan glyukon 
kislota hosil bo’ladi; ushbu kislota piridin bilan qayta ishlanib, hosil bo’luvchi 
muvozanat aralashmasidan epimer glyukon kislota ajratib olinadi va so’ngra lakton 
shaklida epimer aldozagacha qaytariladi. 
CHO 
OH 
OH 
OH 
H 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Br
2
, H
2
O
COOH 
OH 
OH 
OH 
H 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
CaCO
3 
(COO
–
)
2
Ca
2+ 
OH 
OH 
OH 
H 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
H
2
O
2 
Fe
2+ 
CHO 
H 
OH 
OH 
HO 
H 
H 
CH
2
OH 
1 
2 
3 
4 
5 
+ CO
2– 
3 
aldogeksoza 
glyukon kislota 
kalsiy glyukonat 
aldopentoza 

---

741 
(+)-Glyukoza konfiguratsiyasi. Fisher isbotlari. 
1888 yilga qadar juda 
kam monosaxaridlar ma’lum bo’lib, ular orasida (+)-glyukoza, (–)-fruktoza va (+)-
arobinoza bor edi. (+)-Mannoza endigina sintez qilingan. (+)-glyukoza al-
dogeksoza ekanligi, (+)-arobinoza esa aldopentoza ekanligi aniqlangan. 
Bu vaqtga qadar uglevodlar ozazonlar hosil qilishi, zanjirining uzayishi va 
qisqarishi bilan boruvchi reaktsiyalar o’rganilgan; aldozalar sorbitlarga 
qaytarilishi, monokarbon kislota glyukon kislota Vant Goff va Le Bellar timonidan 
optik faollik va sterioizomeriya nazariyasi taklif etilgan va takomillashtirilgan. 
(+)-Glyukoza aldoza bo’lib, mavjud 16 konfiguratsiyalardan istalgan biri 
bo’lishi mumkin. Savol tug’iladi: Glyukozaning konfiguratsiyasi qanday? 1888 y. 
Emil Fisher (Vyurtsburg universiteti) bu savolga javob qidirib, izlanishlarini 
boshlaydi va 1891 yilda yakunlaydi. 1902 yilda esa ayni izlanishlari uchun Nobel 
mukofotiga sazovor bo’ladi. Quyida bu izlanishlar bir oz takomillashtirilgan holda 
o’rganib chiqilgan. 
(+)-Glyukozaning 16 konfiguratsiyasi 8 juft enantiomerlarni tashkil etadi. 
O’sha vaqtda absolyut konfiguratsiyani aniqlash usuli bo’lmagani uchun Fisher, 
(+)-glyukoza ikki enantiomerlardan biri ekanini isbotlashni maqsad qilib oladi. 
Fisher masala yechimini topish uchun uni yanada soddalashtiradi va shartli 
ravishda I – VIII bo’lgan 
5-C
atomidagi 
OH
-guruhi o’ng tomonda joylashgan 
konfiguratsiyalarni saqlab qoladi (bu keyinchalik to’g’ri qaror ekanligi 
isbotlanadi). 
CHO 
OH 
OH 
OH 
H 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
aldogeksoza 
Br
2
, H
2
O
COOH 
OH 
OH 
OH 
H 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
epimer glyukon kislotalar 
piridin 
COOH 
H 
OH 
OH 
H 
HO 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
-H
2
O 
C = O 
H 
OH 
H 
HO 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
Na (Hg), CO
2 
CHO 
H 
OH 
OH 
H 
HO 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
glyukolakton 
epimer aldogeksozalar 

---

742 
Fisher isbotlashlari (+)-glyukoza bilan birga (–)-arobinoza uchun ham mos 
bo’lgani sababli, aldopentozaning konfiguratsiyalarini ham kuzatib o’tadi. 8 ta 
mumkin bo’lgan konfiguratsiyalardan to’rttasini tanlab oladi; ular eng quyi 
asimmetrik uglerod atomidagi