Ҳудудий мажмуаларнинг назарий асослари

Ўсиш қутблари ғояси швед олими - Лунд университети профессори 
(Швеция, 1954) Т.Хагерстранднинг янгиликлар диффузияси назариясига 
ўхшаб кетади. Фақат муаллиф бу ғояни кўпроқ социал география бўйича 
ишлаб чиққан. 
Чиндан ҳам, жаҳон тараққиёти, дунё хўжалик тизимининг ривожланиш 
тарихи фан-техника ютуқлари, илмий янгиликлар ва кашфиётлар, 
инновациялар технологик детерминизм билан боғлиқ. Тарих нуқтаи 
назаридан ёндошганда, жаҳон хўжалиги ривожланишида маълум циклларни 
ажратиш мумкин. Бу давр ёки цикллар янги кашфиётларнинг ихтиро 
этилиши, татбиқ этилиши, тарқалиши ва уларнинг ўрнига бошқа 
инновацияларнинг келиши билан белгиланади.
Махсус адабиётларда америкалик У.Ростоунинг (ХХ аср, 58-60-йиллар) 
иқтисодий ривожланишнинг босқичлари, стадиялари, рус иқтисодчиси 
Н.Д.Кондратьевнинг 30-йиллар илмий-техника ўзгаришларига асосланган 
«узун тўлқинлар» назарияси мавжуд. Шунингдек, америкалик олим 
Р.Верноннинг (ХХ аср ўрталари) экспорт товарининг ҳаёт цикли, 
австралиялик Йозеф Шумпетернинг тадбиркорлик тўғрисидаги ғоялари ҳам 
янгиликларнинг диффузияси ва технологик детерминизм билан яқиндан 
боғлиқ. 

---

24 
Диффузия (физикадан олинган бўлса керак) кенгайиш ва тарқалиш 
хусусиятига эга бўлиши мумкин. Биринчисида янгиликнинг амалий татбиқ 
доираси аста-секин кенгайиб боради, иккинчисида эса бу бирин-кетин содир 
бўлади, янгилик биридан иккинчисига кўчади. Худди шу хусусда америкалик 
иқтисодчи М.Портернинг (1993) марказдан четга кашфиётларнинг, янги 
технологияларга асосланган ишлаб чиқариш тармоқларининг кўчиши, бир 
мамлакатдан иккинчи, учинчисига ва ҳ.к. даражаларга каскадсимон ўтиши, 
миграцияси хақидаги илмий ишланмалари ҳам бор.
СССР парчаланиши ва мустақил давлатларнинг пайдо бўлиши билан 
геосиёсий вазият ўзгарди. Ана шундай шароитда чегара атрофи 
минтақаларини ўрганиш, «Марказ-чекка» (перифирия) муносабатларини 
тадқиқ қилиш масалалари ҳам ишлаб чиқаришни ташкил этиш билан 
бевосита алоқадордир. 
Жаҳон хўжалиги тизими (бу тушунча асосчиси америкалик 
И.Валлерстайн), унинг тараққиётидаги цикллар даврий, тарихий хусуситга 
эга. Бундай ёндошувни тик эмас, горизонтал, яъни географик жиҳатдан ҳам 
қўллаш мумкин. Натижада, иқтисодиёт ривожланишининг ҳудуддан-ҳудудга 
ўтиши, бизнинг иборамизда -