|
ижтимоий географик жараён
, районлар ва уларнинг ҳудудий
ўзаро муносабати, жойлашуви ва алоқаларини
иқтисодий ва ижтимоий
географик вазият
сифатида талқин қилиш мумкин. Иқтисодий районлар
негизини ташкил этган ҳудудий ишлаб чиқариш мажмуалари эса ўзига хос
иқтисодий географик самарадорликни
таъминлайди. Бу самарадорлик
тармоқ ва корхоналарнинг бир-бирига яқин жойлашуви (транспорт ва бошқа
инфраструктура ҳаражатларини қиқартириш асосида) ҳамда уларнинг ўзаро
алоқалари натижасида юзага келган.
Унутмаслик лозимки, ландшафт, А.Лёш ибораси бўйича, иқтисодий
ландшафт, бозор макони ҳам иқтисодий райондир. Бироқ, география
фанининг турли масштабда фикрлашдек жозибали хусусиятига эга бўлгани
сингари, район ҳам турли ҳудудий кўламда, миқёсда бўлади. Одатда, катта
майдонларни эгаллаган иқтисодий ва сиёсий районларни, инглиз
транскрипциясига биноан, «регион» деб ҳам аташади. Шу сабабдан ҳар
қандай регион ҳам райондир, аммо аксинча эмас (масалан, Чиноз тумани ёки
13
талабалар шаҳарчаси ўзига хос район ҳисобланади, лекин уларни регион
сифатида талқин қилиш ножоиздир).
Регионни сиёсий география ва сиёсатшунослик фанларига асосланган
ҳолда ўзбек тилида шартли равишда «минтақа» шаклида қабул қилиш
мумкин. Аммо бу ерда иқтисодий ёки сиёсий география минтақалари
анъанавий табиий географиядаги минтақаларнинг моҳияти ва жойлашув
шаклига мос келмаслигини яна бир карра уқтириб ўтиш лозим. Демак, район,
регион, ландшафт, минтақаларнинг ҳам «умумий махражи» ёки асосини
ҳудуд ташкил қилади. Лекин ҳудуд, умуман олганда, чексиз, маълум
даражада ноаниқ тушунча. Юқоридагилар эса чегара, ўзига хос ва мос
ҳудудий мажмуа ёки ҳудудий тизим шаклларига эга.
Иқтисодий районлаштириш ҳам мураккаб муаммодир. Унинг асосий
тамойиллари ва омиллари, мақсад ва моҳияти турли ижтимоий-иқтисодий ва
сиёсий вазиятда ўзгариб туради. Жумладан, бозор муносабатларига ўтиш
босқичида турган мустақил Ўзбекистонда бу масалага янгича ёндошиш талаб
этилади. Бундай вазиятда иқтисодий районлар, энг аввало, давлатнинг
минтақавий сиёсатини амалга ошириш, ишлаб чиқариш кучларини
жойлаштириш ва ривожлантириш жараёнини бошқариб бориш ёки «тартибга
солиш» ҳамда тизим-таркиб қоидасига мувофиқ мамлакатлар иқтисодий
географиясини, миллий иқтисодиётни минтақалар тўри орқали ўрганишда
методологик ва методик асос сифатида хизмат қилади.
Маълумки, ушбу қўлланманинг муаллифи мамлакатимизда 6 та
иқтисодий районларни ажратишни таклиф қилган (Солиев, 1998). Тўғри,
иқтисодий районларнинг бундай тўри ва таркиби, уларнинг ҳақиқий
шаклланганлик даражаси, ҳуқуқий мақоми ҳақида баҳс ва мунозаралар,
эътирозлар бўлиши мумкин. Масалан, белгиланган районлар давлатнинг
тегишли вазирликлари (Иқтисодиёт вазирлиги, Давлат статистика қўмитаси)
томонидан расмий равишда тан олинмаган. Боз устига, бу районлар ҳозирча
яхлит ва мукаммал бозор муҳити, иқтисодиёт макон хусусиятга эга эмас.
Уларда ички иқтисодий алоқалар, интеграцион жараёнлар ривожланмаган,
14
ҳар бир вилоят (маъмурий иқтисодий район), уларга берилган кенг имтиёз ва
ҳуқуқлардан фойдаланган ҳолда, ўзларининг маълум даражада «мустақил»
иқтисодий салоҳиятини вужудга келтирмоқда. Баъзан, бу маъмурий
бирликлар ёндош ҳудудлар имконият ва иқтисодий ихтисослашув
йўналишларини эътиборга олмасдан, қандай бўлмасин, ўзларининг
қўшниларига ўхшаш ёки уларни такрорлайдиган ишлаб чиқариш
мажмуаларини яратишга интилмоқдалар. Табиийки, бундай шароитда
ҳақиқий иқтисодий районнинг вужудга келиши ва мамлакат миқёсида ягона
ва яхлит геоиқтисодиёт маконнинг шаклланиши, ҳудудий меҳнат
тақсимотининг кенг миқёсда ривожланиши мураккаб бўлиб қолади. Юзага
келган вазият бозор муносабатларини тўла-тўкис жорий қилиш, ҳақиқий
рақобат муҳитини яратиб бериш жарёнида ҳал этилиб борилади.
Районлар табиий ва иқтисодий географиядан ташқари ижтимоий
(социал) ва сиёсий географияда ҳам мавжуд. Аммо уларнинг қамрови,
ҳудудий кўлами ҳар хил. Социал районлар, одатда, кичик ҳудудларда
ажратилади (масалан, талабалар ёки тўқимачилар шаҳарчаси, маҳалла),
чунки кундалик ижтимоий алоқалар нисбатан ана шундай социал ҳудуд ва
маконда содир бўлади. Айни вақтда сиёсий географик районлар ҳамда
ҳудудий-сиёсий тизимлар анча катта майдонларни эгаллайди (Европа
Иттифоқи, НАТО ва ҳ.к.), МДҲ ёки Шанхай ҳамкорлик ташкилоти ҳам
ҳудудий иқтисодий-сиёсий тизим шаклида қатор мамлакатларни ўз
қамровига олади.
Район ва районлаштириш масалаларига аниқлик киритиш, бу борада
иккиланишга йўл қўймаслик учун, энг аввало, уларни маъмурий ҳудудий
бирликлар билан чалкаштирмаслик керак. Чунончи, маъмурий ҳудудий
бошқарув тизимида, туман, ноҳия ва шунга ўхшаш тушунчалар бўлиши
мумкин, аммо географиядаги тоғ ёки чўл ҳудудлари, воҳа ва водийлар, шаҳар
агломерациялари, ёқилғи-энергетика ва пахтачиликка ихтисослашган
ҳудудлар том маънода районлардир. Бинобарин, бу ўринда ушбу тушунчани
тўғридан-тўғри ўзбекчага ўгириш, таржимасини қидириш шарт эмас. Тарих
15
фани учун вақт, давр қанчалик муҳим бўлса, географияга ҳам макон, район
шунчалик зарурдир. Акс ҳолда бу фан ўз моҳиятидан ажралиб қолади.
Чунки, унинг борлиги ва бутлиги, тарихи ва тақдири ҳам айнан район
тушунчаси билан боғлиқ. Комплекс ва системалар бошқа соҳаларда ҳам
бўлиши мумкин, бироқ район фақат география фанига тегишлидир.
Яна шуни таъкидлаш лозимки, район маълум маънода, абстракт
(мавҳум) тушунча, реал воқеликда эса аниқ, ниманидир райони бор, «умуман
район» эса аслида йўқ. Район географик жиҳатдан ниманидир таъсир
доираси ёки тарқалиш ҳудудидир (бу маънода у «ареал» тушунчасига ҳам
яқин). Масалан, нон дўкони, поликлиника, мактаб, боғча, бозорларнинг ўз
таъсир доиралари (радиуси), демак, уларнинг районлари бор. Кичик шаҳар
билан йирик марказнинг таъсир доираси ёки район ҳосил қилиш қобилияти
бир хил эмас; майда ва катта шаҳарларнинг районлари ҳудуд кўлами
жиҳатидан тенг бўлмайди.
Районларни ажратиш мураккаб эканлигини уқтирган эдик. Бу
ўринда қўшимча равишда районлаштиришнинг оддий ва мураккаб
шаклларини кўрсатиш ҳам мумкин. Масалан, мамлакат ҳудудини турли
географик томонлар билан номлаш (Марказий, /арбий, Шарқий, Жанубий,
Шимолий ва уларнинг оралиқлари Шимолий-шарқий, Жануби-шарқий,
Шимоли-ғарбий, Жануби-ғарбий) ёки алоҳида ороллар, ярим ороллар, анклав
ва эксклав ҳудудларни тўғридан-тўғри иқтисодий район мақомида кўриш
районлаштиришда унча қийин эмас. Ҳақиқий районлаштириш алоҳида,
районлар чегарасини аниқлаш эса иқтисодий маконни унинг ички тузилиш
(таркиб)
хусусияти,
ишлаб
чиқаришнинг
ихтисослашуви
ва
мужассамлашуви, комбинацияси, район ҳосил қилувчи марказларнинг
мавжудлигини ҳисобга олган ҳолда ажратилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
