56
UCHINCHI BOB
PUBLITSISTIK USLUBDA QO„LLANUVCHI PERIFRAZALARDA
SINONIMLIK MUNOSABATI
III.1. Tilshunoslikda lisoniy ma‟nodoshlik
Har bir davrning buyuk tilshunoslari bo„ladi. Ular o„z yurti va xalqining tili
haqidagi fikrlarini o„rtaga tashlaydilar, tadqiq qiladilar va o„rganadilar. Xalqni
buyuk maqsadlar sari yetaklovchi bayroq sifatida namoyon bo„ladigan
g„oyalarning muayyan davr mafkurasiga aylanishida tilshunoslik bilimlari katta
ahamiyat kasb etadi va o„z dolzarbligini hamisha saqlab qoladi.
Sinonimiya (ma‟nodoshlik) hodisasi ham o„zbek tilida atroflicha o„rganilgan
til birliklaridan biri sanaladi. Ayniqsa, bu boradi Azim Hojiyev, Shavkat
Rahmatullayev, Ayub G„ulomov, Ernest Begmatov, Yo.Tojiyev kabi
olimlarimizning xizmatlari katta. Sinonimiya hodisasi o„zbek tilining asoschisi,
so„z mulkining sultoni Hazrat Alisher Navoiyning ham nazarlariga tushgan
hodisalardan biridir. Navoiy turkiy tilning ifoda imkoniyatlari haqida gapirar ekan,
bir ma‟noni darajalanishiga yoki holatiga qarab turib bir nechta so„z orqali berish
mumkinligini, fors-tojik tilida esa bunday imkoniyatning yo„qligini aytib o„tadi.
Aka, uka, og„a, ini; singil, egachi, opa
kabi so„zlarning fors-tojik tilida
birodar
va
xoxar
so„zlari bilan berilishini ta‟kidlaydi. Bulardan ma‟lum bo„ladiki,
sinonimiya hodisasiga azaldan qiziqish katta bo„lib kelgan.
“O„zbek tili sinonimlarining izohli lug„ati”da sinonimlar va sinonimik
munosabat to„g„risida quyidagicha fikr-mulohazalar keltirib o„tilgan. Sinonimlar
talaffuzi, yozilishi har xil, birlashtiruvchi ma‟nosi bir xil (umumiy) bo„lgan,
qo„shimcha ma‟no nozikligi, emotsional bo„yog„i, qo„llanishi kabi bir qator
xususiyatlari bilan o„zaro farqlanadigan so„zlardir. Ana shunday umumiy
(birlashtiruvchi) ma‟no bilan o„zaro bog„lanuvchi so„zlar guruppasi sinonimik
qatorni tashkil etadi. Sinonimik qator ikki yoki undan ortiq so„zdan iborat bo„lishi
mumkin: gul, chechak; boplamoq, qoyil qilmoq, qoyillatmoq, o„xshatmoq,
57
o„rinlatmoq, kelishtirmoq, do„ndirmoq, qiymoq, eshmoq, mondalamoq, yasamoq.
Ko„p ma‟noli so„zlar bir emas, ikki yoki undan ortiq ma‟nosida o„zaro sinonimik
qator tashkil etishi mumkin. Sinonimik qatordagi so„zlar ifodalaydigan tushuncha
doirasi o„zaro farqli bo„lishi mumkin. Masalan,
yoqtirmoq, xohlamoq; istamoq,
xohlamoq. Bajarmoq, ado etmoq, bitirmoq, o„rinla(t)moq, do„ndirmoq, o„tamoq,
bajo qilmoq; bitirmoq, tugatmoq, tugallamoq, tamomlamoq, tamom qilmoq;
tugatmoq, sob qilmoq, soblamoq, bitirmoq,ado qilmoq, yo„qotmoq, yo„q qilmoq,
quritmoq.
Sinonimik qatordagi so„zlar ifodalaydigan tushuncha doirasi o„zaro
farqli bo„lishi mumkin. Masalan,
yordamlashmoq,
yordam qilmoq,
ko„maklashmoq, qarashmoq, boqishmoq so„zlari “yordam ko„rsatmoq”, “ko„mak
bermoq” ma‟nosi bilan bir sinonimik qatorni tashkil qiladi. Bu sinonimik qatordagi
yordamlashmoq so„zi ifodalaydigan tushuncha doirasi keng. Bu so„z jismoniy
harakat (xizmat) bilan yordam ko„rsatish, moddiy yordam ko„rsatish, fikr-
mulohaza bilan va boshqa tarzda yordam ko„rsatish ma‟nosini ifodalay oladi
(ko„tarishga
yordamlashmoq,
imtihonga
yordamlashmoq,
tirikchilikka
yordamlashmoq va b.). Ko„maklashmoq, qarashmoq so„zlari esa asosan jismoniy
harakat bilan, ba‟zi hollardagina boshqa yo„l bilan yordam ko„rsatishni ifodalash
uchun qo„llanadi. Boqishmoq fe‟li esa faqat jismoniy yo„l bilan yordam
ko„rsatishni ifodalash uchun qo„llanadi. Sinonimik qatordagi so„zlar nutqning biror
turiga, uslubiga xosligi jihatidan ham o„zoro farqlanishi mumkin. Masalan, sovg„a,
hadya, tortiq, armug„on, tuhfa sinonimik qatorida va armug„on so„zlari kitobiy
uslubga xos. Urishmoq, yoqalashmoq, solishmoq, mushtlashmoq, so„qishmoq,
tashashmoq sinonimik qatoridagi solishmoq, so„qishmoq, tashashmoq so„zlari
oddiy so„zlashuvga xos. Sinonimik qatordagi so„z hozirgi adabiy til nuqtai
nazaridan eskirgan bo„lishi mumkin. Masalan, xursandlik, sevinch, quvonch,
shodlik, surur, farah, bexbudlik, so„zlari eskirgan so„zlardir. Foyda, naf, manfaat,
hayon sinonimik qatorida hayon eskirgan so„z. Ushbu keltirilgan xususiyatlar
sinonimik qatordagi so„zlarning ko„zga yaqqol tashlanadigan eng muhim
belgilaridir. Sinonimlar bir umumiy ma‟no ifodalasalar-da, lekin ko„rib o„tilgan va
58
bundan boshqa o„zaro farqli xususiyatlari sababli ularning har biri tilda (nutqda)
o„z qo„llanish o„rniga ega bo„ladi [77, 4-5bet].
Sinonimlar haqida “O„zbek tili leksikologiyasi” (1981) kitobida ham
sinonimlarni “bir-biriga yaqin ma‟noli so„zlar” va “bir-biriga yaqin yoki bir xil
tushunchani bildiruvchi so„zlar” deb ta‟riflovchilar ularning (sinonimlarning)
ma‟nosi va boshqa xususiyatlari jihatidan o„zaro teng (bir xil) bo„lmasligini
nazarda tutishlari haqidagi fikrlar keltirilgan [235]. Sinonimiya so„zi aslida
grekcha
Do'stlaringiz bilan baham: 
