Udk ­­ Qol jazba huqıqında

1.2 Kórkem awdarmanıń metodları
Shıǵarmanı awdarmalaw ushın álbette túp nusqa menen tolıq tanısıp shıǵıw kerek, biraq bul kórkem awdarma ushın jetkiliksiz. Kórkem awdarma kewildegidey, kitap oqıwshı ushın túsiniklı, anıq bolıwı ayrıqsha juwapkershilikti talap etedi. Kóplegen ilimiy miynetlerde jazılıwınsha, tekstti avtor túsingendey, yaǵnıy ol oylaǵanday etip oylaw procesi ámelge assa awdarma nátiyjeli shıǵadı. Eń birinshiden túp nusqanıń ideyalıq mazmunın shayırdıń kórkem maqsetin túsiniw kerek onnan soń awdarmalaw jumısı baslanadı.Kórkem awdarmada túsiniw procesi úlken áhmiyetke iye hám bul germenevtik metodtıń tiykarı esaplanadı.²⁶
Germenevtikalıqmetod tariyxı antik mádeniyat dáwirine barıp taqaladı. Evropada bul pán miloddan aldıńǵı 3000-jılda payda bolǵan. Onıń baslı wazıypası basqa tildegi pikirlerdi túsindiriw, sholıwǵa tiykarlanǵan. Germenevtika (grekshe hermeneutica—túsindiremen, tastıyqlayman mánisinde) XX ásir ortalarında ekzegetika (grekshe—sholıw haqqındaǵı táliymat) menen orın almasqan. Germenevtika eń dáslep (kópshilik jaǵdayda eskirgen, dáslepki mánileri túrli ózgerislerge ushraǵan) tekstlerdiń birlestiriwshi mánilerin tiklewge tiykarlanǵan táliymat bolǵan.²⁷ Áyyemgi eski tekstlerdiń mánileri dáwir ótiwi menen ózgerislerge ushraydı yáki jeterli dárejede itibar berilmegenligi sebepli forması buzıladı hám tolıq oqıp úyreniw hám túsiniw imkaniyatı joǵaladı. Mine usınday tárepleri ózgergen tekstlerdi tildiń leksika-grammatikalıq imkaniyatları arqalı izertlep, dáslepki mánisin tiklewge arnalǵan pán germenevtika delinedi. XXI ásir baslarında bul pánge jańasha kóz qaraslar baslandı.
Germenevtikalıq metodtıń tiykarın túsiniw procesi quraydı. Solay eken usı orında, túsiniw processiniń ózi ne ol qanday júz beredi, neni qanday túsiniw kerek, degen soraw payda boladı. Germenevtika úlken haqıyqattı, sonshelli úlken insan dizginindegi hátteki perishte hám payǵambarlar dizgininen de joqarı bolǵan úlken haqıyqattı túsiniw procesin qáliplestiretuǵın pán yáki metod. Barlıqtı úyreniw tiykarınan filosofiyanıń wazıypası. Filosofiya álem jaratılıwınıń nızam-qaǵıydalar sistemasın jaratadı, siztemalastıradı hám túsindiredi. Germenevtika bolsa, mine usı sistemanıń anıqlıǵın túsindiriwge járdem beredi.²⁸ Ómirde hámme nárse insan qálewi menen ámelge asa bermeydi. Biz bunı túsiniw ushın germenevtikalıq metod qaǵıydalarınan paydalanamız.
Germenevtika kórkem shıǵarmanı úyreniwge metodlıq jantasıw sheńberinde bul procestiń anıq dinamikasın támiynleydi. Túsiniw bir tárepten alıp qaraǵanda, intelektual ómir ushın hesh qanday mashqala tuwdırmaytuǵın hádiyse, sonday-aq onıń mazmunın túsiniw til bilgen adam ushın hesh qanday qıyınshılıq payda etpeytuǵınday bolıp kórinedi. Biraq bul bar joǵı ústirtin jaǵday. Negizi tekstti, kórkem shıǵarmanı túsiniw, onı sanaǵa tikkeley qabıl etiw, sińdiriw oǵada úlken ruwhıy-psixologiyalıq iskerlik penen júzege shıǵadı: sebebi hár bir adam óz aldına bir dúnya, onıń basqalardan ajralıp turatuǵın ózine tán kóz qarası bar.²⁹ Mine usı dúnya qaras shıǵarmadaǵı obrazlı túsinikler arqalı azıqlanadı. Biz benen siz bilgen dúnya obrazlı dúnya elementleri menen bayıtıladı. Biz kórkem shıǵarmanı analizlewde tek ǵana dóretiwshiniń mentaliteti menen sheklenip qoymawımız kerek. Sebebi obrazlı kóz qaras, obrazlı dúnya jaratılǵan kórkem shıǵarmanı oqıwı lazım bolǵan jámiyet aǵzalarınıń ruwhıy-psixologiyalıq tayarlıǵına baylanıslı.³⁰ Shıǵarma avtorı menen oqıwshı arasındaǵı pikirlew qabileti processiniń óz-ara jaqın psixologiyalıq, mánáwiy baylanıslılıǵı «kongeniallıq» dep ataladı. (slovar inostrannıx slov—Moskva:Russkiy yazık, 1983-S.243). Usı orında kitap oqıwshıǵa say qásiyetlerdi anıqlawda bizge germenevtika járdem beredi.
Germenevtikalıq metodtı qollanıw ushın Germaniyalı filosof hám jazıwshı Shleyermaxer eki aspektti ajratıp kórsetken: lingvistikalıq aspekt hám psixologiyalıq aspekt. Bulardıń birinshisinde shıǵarmanıń mazmunın quraytuǵın sózlerdiń grammatikalıq, leksika-semantikalıq imkaniyatları tiykarında jaratılǵan mánis-mazmun, waqıyalar syujettiń birlestiriwshi áhmiyetli quralı esaplanadı.³¹ Yaǵnıy sózlerdiń grammatikalıq sózlik mánilerine tiykarlanıp, olar arqalı sol waqıya hádiyseniń jańa forması jaratıladı.Bul ápiwayı jaǵday. Biz ushın eń áhmiyetlisi shıǵarma tekstiniń túp mánisin joytpastan, jańa dúnyanı jaratıw, fantaziya islew imkaniyatın jetilistire alıw mashqalası. Bunday analizlew psixologiyalıq aspekt dep ataladı. Bul túsinik óz ornında bir qansha metod hám usıllarǵa súyenedi.
1.Sillogizm, yaǵnıy waqıya, hádiyseler qáliplesiwin induktiv hám diduktiv metodta úyreniw yáki pútinniń bólekke, bólektiń pútinge múnásebetin qáliplestiriw;
2.Transformaciya yaǵnıy waqıya hám hádiyselerdiń ruwhıy-psixologiyalıq aspektte bir procesten ekinshisine kóshiriwge aytıladı. Bayan etlip atırǵan shıǵarma syujetin kitap oqıwshınıń sanasında hár túrli shárayat hám obrazlar qatanasıwında túrli mazmun, túrli mákan, zaman,antroponomik shegaralardıń bolmawı hám insanǵa ruhıy jaqtan álemniń jalǵız gúzetiwshisi hám jaratıwshısı statusına shıǵa alıw imkaniyatın jaratadı;
3.Kórkem qıyal yaǵnıy shıǵarmadaǵı waqıyalardı qıyalımızda jaratıw, kóriw, qáliplestiriw: túsindiriw arqalı kórkem shıǵarmadaǵı konkret álemdi, waqıyalar dúzilisin sanaǵa kóshiriw hám onı sanası arqalı óziniń ishki dúnyasına aylandırıw.
Bul metodlardıń birinshisinde barlıq shıǵarmalardaǵı úlken yáki kishi waqıyalardıń ulıwmalıq yamasa jeke birligin túsinemiz. Hár bir shıǵarmadaǵı jeke waqıyalar bir tárepten úlken hám sheksiz álemniń bir kórinisi bolsa, ekinshi tárepten ózine tán bir dúnya. Olardıń ornı hám áhmiyeti eń áwele ózleri ushın áhmiyetli, sebebi biz, yaǵnıy jámiyettiń basqa aǵzaları olardıń barlıǵın hám iskerńigin kóbinese sezbey de qalamız. Shıǵarmanı oqıw procesinde oqıwshı ushın ómir, jaratılıs, pútkil jámiyet tek ǵana usı qaharmannıń átrapında jámlengendey boladı. Bul boyınsha kognitiv til biliminde de arnawlı pikirler alǵa súrilgen. «Biliw metodların tańlawda birin ekinshisine (máselen indukciyanı didukciyaǵa) qarama qarsı qoyıw nadurıs. Anıqlıq hám jekkelik múnásbetlerin alatuǵın bolsaq, bunda biliw procesiniń baǵdarı anıqlıqtan jekkelikke (induktiv) yáki kerisinshe, jekkelikten anıqlıqqa baǵdarlansa, kútilgen nátiyjege erisiw itimallıǵı az. Filosoflardıń anıqlawınsha, indukciya hám dedukciya hárekettiń ǵárezsiz formaları bolıwına qaramastan, olar hámiyshe janlı baylanısta»³²
Bul kórsetilgen biliw metodları jaratılıstı racional (aqılǵa muwapıq) ózlestiriwge qaratılǵan. Germenevtikalıq túsinik bolsa, onı kórkem-sentimental túsiniw kategoriyası sıpatında qabıl etedi. «Germenevtika bul—eń áwele túsiniw óneriniń ámelde qollanılıwına aytıladı, bunda sezimniń ornı ayrıqsha ekenligin aytıp óztiw orınlı». Bunday túsinikte korkem obrazlar kórkem obrazlar pútkil jámiyetti qorshap turǵan ortalıqtı basqaradı. Kitap oqıwshı shıǵarmanı oqıw procesinde ruwhıy jaqtam sol momentti tánhá dep oylaydı. Bunday túsiniw kóz aldına keltiriw arqalı oqıwshınıń dúnya qarası keńeyedi. Kórkem shıǵarma oqıw jámiyet hám ulıwma álemniń , ómirdiń bekkem shınjńrlardan ibarat ekenligin ondaǵı qaharmanlar taǵdirindegi syujetti ulıwma ómir kórinisi sıpatında kóz aldımızǵa keltiriw imkaniyatın beredi.
Kórkem shıǵarma mazmunın hám syujetin transformaciyalawda biz pútkilley basqa, bizge biytanıs bolǵan insan taǵdirin shıǵarmadan alıp óz taǵdirimizge aylandıramız yaǵnıy bolıp atırǵan waqıya biz benen birge bolıp atırǵanday kórinedi. Mine usı tiykarda syujetti taǵdirimizge transformaciya etemiz. Shıǵarma ishinde, onıń waqıyalarınıń ishinde jasap atırǵanday bolamız. Bunday etip ańlaw ruwhıy-psixologiyalıq transformaciyanı payda etedi.³³ Bunda hár bir isimiz, qılmısımz ushın insaniyat aldında ózimizdi juwapker sezemiz. Sonday-aq jámiyetke tıs bolǵan háreketlerdi islemewge umtılamız, ózimizdi ruwhıy jaqtan úlken ómirge tayarlaymız. Álbette, bunday transformaciya kitap oqıwshınıń dóretiwshiligin payda etedi, onı qáliplestiredi, ruwhıy jaqtan shınıqtıradı. Nátiyjede qunlı ádebiy shıǵarmalar insan sanasında jańasha syujet halında sáwlelenedi. Dóretiwshiniń real turmıstaǵı júris-turısı onıń kimligin kórsetpeydi. Adamlardıń haqıyqıy kórinisi olardıń niyetinde sáwlelenedi. Ull filosoflardıń biri bılay degen edi: «Til adamzatqa onıń tiykarǵı maqsetin jasırıw ushın beriledi». Shıǵarmada súwretlengen ayrıqsha dúnya biz ushın ideal dúnyaǵa aylanadı. Ózimizdi tap mine usı dúnyada ǵana baxıtlı sezemiz. Oqıw procesinde ruwhlanamız, ilhamlanamız hám óz-ózimizden ullı jumıslarǵa qaray umtılıwdı baslaymız. Mine usı jaǵdaydı Aristotel «katarsis» dep ataydı.³⁴
Ayrım alımlar lirikalıq shıǵarmalar germenevtikalıq analiz ushın material bola almaydı; germenevtika tek ǵana iri epikalıq shıǵarmalarda dúnya kórinisi súwretlengen boladı, sonıń ushın lirikalıq shıǵarmadaǵı waqıya yáki jaǵday kólemi bunday metod ushın tiykar bola almaydı, degen pikirdi bildiredi. Keyingi waqıtta germenevtika boyınsha jaratılǵan shıǵarmalar bunday kózqaraslardıń nadurıs ekenligin tasdıyqlaydı (Tisel`ton E. Germenevtika-Cherkası, 2011.-S.430)
Hár qanday germenevtika tolıq tamamlanǵan shıǵarmaǵa súyenedi, bul anıq. Biraq lirikalıq shıǵarmalardı tamamlanbaǵan dew dawlı másele. Kórkem dóretpe qaǵazǵa túsirilgen mánisin tolıǵı menen ashıp beriwi shárt emes. Ol sonıń ushın da kórkem shıǵarma bolıp, ondaǵı waqıyalardıń mazmun-mánisi tek ǵana boljawlar, allegoriyalar arqalı beriledi. Solay eken kórkem dóretpe mazmun hám logika menen támiynleniwi qatań talap etilmeydi, sebebi lirika ań, sana, ruwhıy-psixologiyalıq ekstazdıń jemisi. Onnan qanday mánis-mazmun alıw yáki qanday túsinik shıǵarıw hár bir adamnıń ózine baylanıslı.³⁵
Lirikalıq shıǵarmalar—insan qálbiniń gózzal kórinisleri. Oqıwshı shıǵarmanı oqıw dawamında jańa kórinislerdi payda etip tańlanadı,sezimler dúnyasına kómiledi, sananıń ózi bilmegen shoqqılarına jetip baradı. Mine usı jaǵday oǵan jasaw ushın jańa fantaziya, ózgeshe ilham beredi.³⁶ Usı orında úlken sheberlik penen jazılǵan Nawayı ǵázelleri, Omar Hayyam rubayıları, Shekspir sonetleri, Ájinyaz, Berdaq dóretpeleri, Ibrayım Yusupovtıń ólmes lirikaların tamamlanǵan shıǵarmalar ekenligi hesh kimde narazılıq tuwdırmawı anıq. Olardıń hár biri original qálb iyeleri ekenligi anıq, hám tán alınǵan.
Kórkem awdarma juwapkershilikli wazıypa ekenligin joqarıdaǵı teoriyalıq maǵlıwmatlar arqalı túsindik. Awdarma ózine jarasa qıyınshılıǵı, mashaqatı menen ádebiyatta salmaqlı orınǵa iye. Rawajlanǵan dúnya ádebiyatlarınıń qaysı birine qarasaqta hámmesinde kórkem awdarma jaqsı rawajlanǵan, ol boyınsha ilimiy miynetler islengen. Bular sol xalıqtıń ádebiyatı menen birge adamlar sanasınıń da rawajlanıwına sebep bolǵan. Menińshe, kórkem awdarmanıń qanshelli bahalı dóretiwshilik jumıs ekenligin jámiyetke túsindiriw, hám onı rawajlandırıw til hám ádebiyat ilimi wákillerine tikkeley baylanıslı. Olar kórkem awdarmaǵa túsken shıǵarmanıń túp mánisin ańlay aladı hám bunı basqalarǵa túsindiriwi zárúr. Ádebiyatta birdey formalar, sol birdey ómir táshwishi menen suwǵarılǵan shıǵarmalar jámiyet sanasınıń rawajlanbay qalıwına, sanasızlıqqa alıp keliwi múmkin. Sonlıqtan dúnya shıǵarmaların oqıw arqalı biz ómirge elede tereń kóz qarasta bolamız. Sanamızdıń joqarılıǵı turmıs táshwishlerine durıs sheshim tabıwǵa járdem beredi. Ómirimizge bolǵan juwapkershilik ele de artadı. Dúnyada neshshe mıń jazıwshı hám shayırlar bar, olardıń barlıǵı menen tanısıp úlgeriw imkaniyatı hesh kimge berilmegen.³⁷ Biz shıǵarmada jaratılǵan obrazlar turmısınan pikir etip olardan úlgi alıwǵa umtılamız.
Kórkem awdarma sózlerdi saplastırıw arqalı júzege keledi. Ol poeziyalıq ya prozalıq shıǵarma bolsın hár birine mol sóz baylıq kerek. Túp nusqanıń kórkem súwretlew quralın, frazeologizimin, dialektlik sózlerin dál ózindey etip beriw júdá qıyın. Ápiwayı tekstti sózbe-sóz awdarmalawdıń ózi dóretiwshiden juwapkershilikti, uqıplılıqtı talap etedi. Biraq qansha uqıplı, bilimli bolıp shıǵarmanı durıs ańlay almaw jaǵdayı da ushrasıwı múmkin. Sebebi kórkem awdarma islew ushın ilahiy, alla taala tárepinen berilgen talant bolıw kerekligi háttegi evropa alımları tárepinen de tastıyqlanǵan.³⁸ Túp nusqanı oqıp onıń astarın, ulıwma mánisin túsiniw óz aldına bir uqıplılıq esaplanadı. Avtor menen ol oylaǵan, názerde tutqan mánisti kitap oqıwshı ańlay almawı múmkin biraq awdarmashı onı ańlay alıwı shárt.
Awdarmashı ana tilinen shet tiline shıǵarma awdarmalaytuǵın bolsa bul júdá úlken juwapkershilikti talap etedi. Sebebi milletiniń qay dárejede tanılıwı kórkem awdarmaǵa baylanıslı bolıp qaladı. Awdarmashı shıǵarmanı durıs, puqta awdarmalaǵan bolsa ózge kitap oqıwshı sanasına biz oylaǵanday bolıp jetip baradı. Biraq kerisinshe bolıp teksttiń jetiskenligi tek ǵan jáne bir tilde payda bolǵanlıǵı bolsa, onday awdarmanıń jámiyet ke hesh qanday keregi joq. Awdarmada sol millettiń mádeniyatı, kórkem óneri, turmıs tárzi, milliy koloriti anıq sáwlelengen bolıwı kerek. Bunıń ushın awdarmashı birinshiden ana tili, jasap atırǵan eliniń ózgeshelikleri menen tolıq tanıs bolıwı, ekinshiden awdarmalayjaq til iyeleriniń mádeniyatı hám dúnya qarası menen puqta tanısqan bolıwı tiyis. Awadarmanıń qanshelli nátiyjeli shıǵıwı eki til arasında til normalarınıń durıs biriktirilgenligi, sezimlerdiń sózler arqalı sóyletiliwi menen ámelge asadı.³⁹ Kórkem awdarma jumısın baslamastan aldın hár bir awdarmashı bilim dárejesin bekkemlep alıwı zárúr. Avtor tárepinene payda etilgen kórkem shıǵarma—ayrıqsha óziniń jeke dúnyaqarasına iye bolǵan qabilet iyesiniń bizge ǵayıptan alıp kelingen dúnyası. Shıǵarma biziń ruwhıy jaqtan tayyarlıǵımızǵa bola, ápiwayı til menen aytqanda aqıl-oyımız sheńberinde sanamızǵa jetip baradı hám ruwhıy awdarmaǵa túsedi. Tiykarınan shıǵarmanıń sózsiz awdarması dep mine usıǵan aytıladı. Kórkem awdarma metodları, olardıń formalıq usılları júdá kóp. Olar boyınsha qaraqalpaq ádebiyatında elege shekem tolıq izertlew jumısı ámelge asırılmaǵan. Qaraqalpaq ádebiyatında awdarma qaǵıydaları, onıń wazıypaları puqta islep shıǵılsa jas ádebiyatshılar arasınan kórkem awdarma boyınsha shuǵıllanatuǵınlar shıqqan bolar edi. Awdarmanı analizlew, sın kóz qarasta bahalaw ushın anıq dáliller kórsetilgen qollanba yáki miynet bolmaǵanlıqtan biziń ádebiyatımızda awdarma jumısları júdá az. Biraq, kórkem awdarma máselelerin úyreniw, ol boyınsha izertlew jumısların ámelge asırıw áhmiyetli wazıypa.
Mámleketimizde awdarma teoriyası ǵárezsiz filologiyalıq pán sıpatında tiykarınan XX ásirdiń 50-jıllarınan baslap qáliplesken bolsa da, awdarma ámeliyatı bir neshe mıń jıllıq tariyxqa iye. Bunnan awdarmashılıq mıń jıllar dawamında teoriyasız rawajlanıp kelgen degen pikirge kelmewimiz kerek. Arab, parsı, hind, ázerbayjan, túrk hám rus tillerinen júdá kóp ilimiy, tariyxıy siyasiy, diniy, filosofiyalıq, kitaplardı óz tillerine awdramalaǵan awdarmashılarımız bir neshe ásirler dawamında qabıl etilge hám ámel qılınǵan málim bir talaplarǵa, qaǵıydalarǵa ámel qılıp jumıs islegen. Awdarma túrli xalıqlar ádebiyatınıń óz ara baylanısı hám bir-birine bolatuǵın tásir procesin tezlestiredi. Awdarmalanǵan shıǵarmalar sebepli jáhán ádebiyatı dúrdanaları menen jaqınnan tanısadı. Awdarma tillerdiń rawajlanıwı ushın tiykarǵı qural sıpatında olardıń rawajlanıw jaǵdayın tezlestiredi, sózlik baylıǵın asıradı hám jetilistiredi. Awdarma insan mánawiy turmısın bayıtadı, ana tildiń imkaniyatların júzege shıǵaradı, onı ele de kórkemlestiredi. Awdarma sebepli oqıwshınıń oyı jetilisip, jańa ideyalr túsinikler menen bayıydı. Awdarma jámiyette jańasha múnásbetler, kóz qaraslar payda bolıwına sebep boladı. Awdarma túrli xalıqlar mádeniyatı hám mánawiyatına unamlı tásir kórsetedi. Qaraqalpaq kitap oqıwshıları shet el shıǵarmaları menen XX ásirdiń 30 jıllarınan baslap jaqınnan tanısa baslaǵan. Bul shıǵarmalar tiykarınan biziń tilimizge tiykarınan rus tili arqalı awdarmalanıp kelindi hám ókinishke oray, ingilis tilinen tuwrıdan tuwrı awdarmalay alatuǵın haqıyqıy inqánigelerdiń joqlıǵı sebepli shet el dúrdanaları biziń tilimizge elege shekem rus tili arqalı awdarılmaqta. Bul álbette awdarma procesinde júz beretuǵın qáte-kemshiliklerdiń eki ese artıp ketiwine sebep bolmaqta. Awdarma pán sıpatında óziniń sholıw metodlarına iye. Búgingi kúnde Barxudarov L.S.Barxudarov pikirine bola awdarmashılıq óziniń tómendegi metodlarına iye:
1.Salıstırıw metodı (sebebi qálegen jaǵdayda 2 tildi salıstırıw tiykarında awdarma ámelge asırılad).
2.Kompanentlerge ajıratıw metodı (temalarǵa ajratıp analizlew metodı).
3.Transformacion metod (tilde dáslepki til quralları, ázeliy tiplerdi anıqlap, olardan kelip shıqqan til quralların úyrenip, analizlewshi metod)
4.Statistikalıq metod
Fransiyalı shayır hám awdarmashı Etyena Hole (1509-1546) awdarmashı tómendegi bes talap yáki principlerge ámel qılıw kerek degen pikirdi bildiredi.
1.Awdarma tekstiniń mazmunın, avtordıń maqsetin tolıq biliwi kerek;
2. Túp nusqa teksti hám awdarma teksti tillerin tolıq biliwi kerek.
3.Sózbe-sóz awdarmadan qashıw
4.Awdarmada sózlerdi durıs tańlaw, tú nusqa teksti mazmunına say tekst jaratıw.
Ingilis alımı A.Taytler óziniń “Awdarma principleri” (1790.) atlı kitabında tómendegi talaplardı qoyadı:
1.Awdarmanıń túp nusqadaǵı ideyasın tolıq bere alıwı lazım;
2.Awdarma túp nusqa sıyaqlı ańsat hám túsinikli oqılıwı tiyis.
3.Awdarma túp nusqadaǵı sózlerdi bere alıwı tiyis.