Uchinchi renessans: ilm-fan va ta’lim taraqqiyoti istiqbollari

“Uchinchi renessans: ilm-fan va 
ta’lim taraqqiyoti istiqbollari”
 
 
ISSN 2181-1784 
454 
w
www.oriens.uz
2021
 January
 
O‘rta asr manbalari va hozirgi zamon tadqiqotchilari, shu jumladan islom 
olimlari ham Imom Moturidiy o‘zining kalom ta’limotida, xususan “Kitab-ut-
tavhid”ida, Qur’on, hadis-Sunna ko‘rsatmalaridan o‘ta mantiqiy, o‘z o‘rnida, asosli 
foydalangani holda, ilohiyot ta’limoti ibora va istilohlari tizimini (atamalarni) 
rivojlantirganini qayd etadilar. Aytish mumkinki, o‘sha davrda Forobiy, Ibn 
Miskavayh, Ibn Sinolar timsolida o‘z taraqqiyotining yuqori cho‘qqisiga 
ko‘tarilayotgan musulmon falsafasining fundamental falsafiy-terminologik tushuncha 
apparati va usullarining yaqin kelajakda dunyoviy, hurfikrli xulosalarga olib borishini
oldindan payqagandek, Imom Moturidiy o‘z ta’limotida, xususan, “Kitab-ut-
tauhid”ida, “substansiya”, “mohiyat” tushunchalari muqobili sifatida “sha’iyat”, 
“ma’iyat” 
tushunchalarini, 
“vojib-ul-vujud”, 
“mumkin-ul-vujud” 
falsafiy 
konsepsiyalarni ham hisobga oldi, falsafaga xos “hayyula” (materiya), “makon va 
zamon”, “harakat”, “cheksizlik va cheklilik” , “uzluklilik va uzluksizlik”, “miqdor 
va sifat”, “me’yor” va shu kabi istiloh, iboralarni esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llagan edi. 
U. Rudolf ta’kidlaganidek, Moturidiy Movarounnahrdagi ilohiyot taraqqiyotida 
burilish nuqtasini belgilab bergan mutakallim edi. Zero, ungacha Movarounnahrda 
imonga oid nisbatan sodda hujjatlar, ya’ni alohida matnlargina uchraydi, xolos. 
Moturidiy ushbu hujjatlarda o‘z aksini topgan Kalom bilan bog‘liq bilimlarni 
an’anaviy tavsiflash hamda ularning ahamiyatini ta’kidlash bilan cheklanmaydi. U 
har bir masalani asoslab berishga intiladi, bir fikrni ikkinchisidan chiqarishga harakat 
qiladi. Boshqacha aytganda, Moturidiy aniq tarkibga ega bo‘lgan epistemiologiya, 
ya’ni bilish nazariyasiga ega ediki, uning yordamida o‘z fikrlarini tahlil etib, 
bilishning turli manbalarini anglab, fikr yuritadi. 
Moturidiy bitiklari, ayniqsa “Kitobut-tavhid”da bayon etilgan eng muhim jihat 
muallifning falsafiy g‘oyalarga bo‘lgan cheksiz qiziqishidir. U falsafiy istilohlardan 
foydalanishga bo‘lgan mayldan boshlanib, mazmuniy o‘zlashtirmalarni ham o‘z 
ichiga qamrab oladi. Bu o‘sha davr olimi uchun mutlaqo xos bo‘lmagan hodisa edi.