Uchinchi renessans: ilm-fan va ta’lim taraqqiyoti istiqbollari

“Uchinchi renessans: ilm-fan va 
ta’lim taraqqiyoti istiqbollari”
 
 
ISSN 2181-1784 
451 
w
www.oriens.uz
2021
 January
 
bartaraf eta oldi [1]. Jabariylar barcha narsa, hodisa va jarayonlarning taqdirda 
belgilanganligini mutlaqlashtirib, shu jumladan inson iroda-ixtiyori va xatti-
harakatining Alloh taolo qazosi va qadariga ko‘ra, uning maqsadi, bilimi, qudrati 
(mashiyyati) va amriga ko‘ra, azaliy va abadiy o‘zgarmas qilib belgilanganligi, 
demak, inson o‘zining xayrli va yomon xatti-harakatlarini tanlay olmasligini ta’kidlab, 
oxir-oqibatda insonning xatti-harakati, gunohlari uchun mas’uliyat, javobgarlikni 
mantiqan Allohning zimmasiga qo‘yar edilar. Bu esa, imon-e’tiqod nuqtai nazaridan, 
Alloh taolo zoti-mohiyatidagi donoligi (aslul-hikma), adolati (adl) va yaxshi, ezguligi 
(xayr)ga zid keluvchi, shubhali yo‘l edi. Mu’tazila esa, aksincha, Alloh taoloning zoti 
va sifatlarini mavhum xayr mantiqi doirasi bilan cheklab, inson o‘z xatti-harakatida 
to‘la iroda erkinligiga ega va buning uchun u yo oxiratda savob (mukofot), yo iqob 
(jazo) oladi deb. Allohni bu dunyo ishlariga aralashmaydigan, bu dunyo o‘z qonunlari 
bilan, inson o‘z aql-irodasi bilan mustaqil yashaydi, degan imon-e’tiqod asoslarini 
shubha ostiga oluvchi xulosalar uchun zamin yaratgan edi. Hujjat-ul-islom Abu 
Homid al-G‘azoliy o‘z asarlarida ta’kidlaganidek, “shu paytgacha biron-bir 
musulmon mazhabi vakili bunday so‘zlarni aytishga jur’at etmagan edi”.Imom 
Moturidiy “Kitab-ut-tavhid” asarida yuqorida bayon etilgan asosiy aqidaviy 
ziddiyatlarni bartaraf etar ekan, quyidagi ta’rifni ilgari suradi: “Alloh taolo fe’lining 
mohiyati, ma’nosi Yaratish (al-ibdo‘) va Yo‘qlikdan (al-a’dam) Mavjudlikni (al-
vujud) keltirib chiqarish (al-ixroj), paydo qilish demakdir». 
Ayni shu ta’rif kalom tadqiqotchilari ko‘pincha Imom al-Ash’ariyga nisbat 
beradigan “iqtisob nazariyasi”ni aslida Imom Moturidiy ilgari surgan va yaratgan, 
deb xulosa chiqarish uchun ishonchli asos bo‘la oladi. Chunki Imom al-Ash’ariy 
mazkur nazariyani qo‘llar ekan, “yo‘qdan bor qilish” bilan “fe’lni kasb etish” 
o‘rtasidagi ochiq ziddiyatni mantiqiy ishonarli va izchil bartaraf eta olmay, “Nima 
uchun?” deb so‘rash yo‘q!” deya munozaraga nuqta qo‘ygan edi. Va shu sababli: 
“Ahli sunna va jamoa” vakillarining zaharxanda istehzolariga qolgan edi [2].

---