Uchinchi renessans: ilm-fan va ta’lim taraqqiyoti istiqbollari

“Uchinchi renessans: ilm-fan va 
ta’lim taraqqiyoti istiqbollari”
 
 
ISSN 2181-1784 
452 
w
www.oriens.uz
2021
 January
 
“Iqtisod nazariyasi”ni chuqurlashtirib, mantiqiy asoslash jarayonida Imom 
Moturidiy yangidan-yangi tushuncha va ta’riflarni kirita borish hamda asoslab berish 
bilan Kalom ilmiy ilohiyoti tushunchalari, ibora va tamoyillari tizimini, ya’ni Kalom 
usuli va furu’larini yetuk darajaga yetkazdi. Natijada Imom Moturidiy kalom 
ilmining fundamental, asosiy xulosasi, ya’ni diniy-aqidaviy tafakkur usulidagi 
oqilona va mumkin bo‘lgan yechimni quyidagi formulada bera oldi: Biron fe’lni sodir 
etish qudrati fe’lni sodir etuvchilarga quyidagi ikki jihatdan – Alloh taologa yaratish, 
yo‘qlikdan borliqqa chiqarish qudrati, bandaga esa, berilgan ana shu qudrat 
imkoniyatini kasb etish (o‘zlashtirib olish) sifatlarigina taalluqlidir. 
Moturidiy kalomining ushbu metodologik yechimi va undan kelib chiqadigan 
boshqa mantiqiy xulosalar jabariya taqdirchiligini, mu’tazilaga xos aqlparvar 
mutaassiblik, kibrni, balki salafiya, hashviyya-mushabbiha vakillari, shu jumladan 
Muhammad Karrom va boshqalarning harfxo‘rlik taassublarini bartaraf etishga 
imkon berib qolmasdan, balki o‘rta asr arab-musulmon jamiyatida hanbaliy va 
molikiy mazhablari vakillariga xos diniy ta’na-dashnom qilish, islomni targ‘ib 
etishda muloyimlik, sabr-toqat yetishmasdan majburlash, e’tiqodda zo‘ravonlikka 
o‘tish kabi “quyushqondan chiqib ketish” harakatlarini bartaraf etaolgan va shu 
ma’noda, o‘z davridan ancha ilgarilab ketib, nazariy va mantiqiy jihatdan hozirgi 
zamon diniy aqidaparastligi to‘g‘dirishi mumkin bo‘lgan buzg‘unchilik yo‘lining 
oldini olishga intilgan. Imom Moturidiy o‘z Kalomi ta’limoti bilan bizning 
qo‘limizga ana shunday ishonchli qurol, ya’ni mutaassiblik bilan kurashish usulini 
berib ketgan. 
Moturidiy Kalomiga xos ayni mana shunday metodologik imkoniyat va sifatlar 
tufayli islom, shariatning fundamental asoslari kafolatli himoya qilinibgina 
qolmasdan, musulmon jamiyatida aqlparvarlik, adolatparvarlik, insonparvarlik, 
ilmiylik va e’tiqodiy bag‘rikenglik va sabr-toqatlilikning kuchayib borishiga yo‘l 
ochildi [3]. 

---