Uchinchi renessans: ilm-fan va ta’lim taraqqiyoti istiqbollari

“Uchinchi renessans: ilm-fan va 
ta’lim taraqqiyoti istiqbollari”
 
 
ISSN 2181-1784 
396 
w
www.oriens.uz
2021
 January
 
иродасини бўйсундиришга рози бўлган ҳар қандай инсонни тушуниш мумкин. 
Исломни соф билиш ва тушуниш даражаси сифатида, учинчи даража эса, 
мусулмон кишини умумий маънода эмас, балки бирлик ва хусусият маъносида 
ўрганади. Тангри билан ўзининг муносабатларини ва Илоҳий борлиқдан айро 
ҳолда мавжуд эмаслигини англаб етган мусулмон киши мусулмон гностикасида 
(европаликларнинг ақли етиши мушкул бўлган) гавдалантирилади. Илоҳий 
моҳият (унинг тафаккури)ни у Тангри билан танҳо ўзи биргаликда бўлгани 
ҳолда, ўз тафаккури даражасида акс эттиради, яъни “Тангрининг исломи ва 
Табиат исломи – бу эгизаклар” [4, 49]. Ислом тамойиллари талқинларидан 
келиб чиққан ҳолда, Наср Қуръонга унинг тасаввуфона ва космологик-
натуралистик қарашларига ҳамоҳанг бўлган ўз талқинини ҳам беради.
Тасаввуфчилик анъанавий равишда мослашган мусулмонлар қисми 
муҳитида бидъатлар туркумига мансуб. Тасаввуфчиликнинг мадҳ этувчи ва уни 
вақтинча чегара билмайди, дея ҳисобловчи Наср, унда нафақат мусулмонлар 
учун, балки барча инсонлар учун “илоҳий меҳрибонлик” ва “самовий 
мурувват”ни кўради [5; 35, 39, 41]. Қуръон унинг учун табиат матнининг 
“эгизаги”, унинг сўзларда ифодаланган рамзи сифатида иштирок этади. У ал-
Ғаззолий ва Бонавентуралардан ўхшашликни излайди. У ўзининг Гиффорд 
маърузалари (1981) номли нуфузли тўпламда чоп этилган “Билим ва 
илоҳийлик” номли ишида ислом тамаддуни истиқболларини, ислом ва унинг 
тамойилларини, унинг Яқин ва Ўрта Шарқдаги, Испаниядаги тарихини ҳамда 
юнон, ҳинд ва хитой тамаддунларининг таъсирини қиёслашнинг кенг 
майдонида кўриб чиқади. Шундай қилиб, у Ўрта асрлардаги мусулмон-араб 
алкимёсининг даосизмга улкан таъсирини, Худо (Аллох) тушунчасининг 
даочиларнинг Даоси билан ўхшашлигини эътироф этади. Бунда у ўзининг 
Аллоҳ ҳақидаги мулоҳазаларини чекли воқелик сифатида аниқлар экан, бир 
вақтнинг ўзида Борлиқда ва Борлиқдан ташқаридаги, трансцендент ва 
имманент метафизик даражада таржима қилади. У Муҳаммад пайғамбарни 

---