|
6. Jaqsı sóz – jan azıǵı
Sóz mánileri
6.1. Berilgen tekstti oqıń.
Jaqsı sóz – jan azıǵı.
Bir kúni Hákim Ulıqpan ulına bılay dedi:
-Háy balam, qılǵan qátelerińdi kóz aldıńda tut! Biraq, etken jaqsılıqlarıńdı kóz aldıńnan uzaq qıl!
Danıshpanlardıń aytıwınsha jaqsılıqtıń tiykarı úsh nársede: birinshi, hámmege qarata kishipeyil bolıwda, ekinshi, minnetsiz saqıylıqta, úshinshi haqı talap qılınbaytuǵın miynette. Adamlar tórt nárseni izlemeslikke ilajsızdur: jaqsılıq hám jamanlıqtı ajıratıwǵa járdem beretuǵın ilimdi, ekinshi, tirishilik qılıw ushın kerek bolatuǵın ásbap – úskenelerdi, úshinshi, keypiyattı jaqsı tutatuǵın qurallardı, tórtinshi, adamlar menen kelisimli bolıwdı.
Ánisherwan zamanında eki adam bolıptı. Bul eki adam Ánisherwan shólkemlestirgen otırıspalarda qatnasatuǵın edi. Bir kúni otırıspada olardan biri bálent hawazda tómendegi qatarlardı oqıdı:
Jaqsılıǵım qaytsın deseń sen,
Jaqsılıq qıl, jaqsı oy oyla!
Ekinshisi bolsa tómendegi qatarlardı oqıdı:
Jamanlıǵım qaytpasın deseń, jaman bolma, jaman oy qılma.
Bul qatarlar Ánisherwanǵa unap qaldı. Ol birinshi qatardı oqıǵan adamdı mıń dirham, al ekinshi qatardı oqıǵanǵa bes júz dirham berip jiberiwdi buyıradı. Sol waqıtta bir adam Ánisherwannan:
- Ádil Ámir, olardıń aytqan qatarları bir mánige iye, nege sıylıqtı eki túrli etip berdiń? - dep soraptı.
Ánisherwan oǵan dedi:
- Sóylewde parıq úlken, birinshisiniń sózi bastan – ayaq jaqsılıq haqqında boldı, ekinshisiniki bolsa tek ǵana jamanlıqtı esletti. Jaqsı gápte jamannıń awzınan jaman bolıp shıǵadı, kimniń júreginde jaqsılıq bolsa, hárdayım jaqsılıqtı basshılıqqa aladı, jaman adamlar bolsa jamanlıqtan aytadı.
Jaqsılıq – bul adamlardıń jan azıǵı bolatuǵın ullı qásiyet.
Sóz mánileri
Sózdiń tuwra mánisi – onıń predmetlik, zatlıq mazmunı. Sózlik quramdaǵı sózlerdiń kópshiligi tuwra mánige iye bolıwı menen birge awıspalı, qosımsha mánige de iye boladı. Sózdiń awıspalı mánisi tek zat, qubılıs yamasa olardıń belgilerin atap qoymastan oǵan qanday da bir mánilik ótkirlik beredi.
Qara taban qara puxara
Babam ǵaybar kisi bolǵan. (I.Yusupov)
Qara sózin qollanıw arqalı ápiwayı, qarapayım xalıq wákili, miynetkesh adam mánisi bildirilip tur. Egerde bul sózlerdi orın almastırǵanda qosıq qatarlarınıń kórkemlik dárejesi tómenler edi.
Usıǵan qaray leksikalıq mániler tuwra mániler hám awısqan mániler bolıp ekige bólinedi. Sózdiń awısqan mánileri ulıwma xalıq ushın birdey tanımalılıqqa iye.
Sózlerdiń awısqan mánisi kóp mánililiktiń (polisemiyanıń) bir tárepin quraydı. Óytkeni, sóz mánisiniń awısıwı arqalı sózdiń máni órisi keńeyip otıradı.
Qaraqalpaq tilinde sóz mánisiniń awısıwı úsh túrli usıl arqalı payda boladı.
Solardıń biri metaforalıq usıl arqalı sóz mánisiniń awısıwı. Bul usıl boyınsha zat, qubılıs yamasa olardıń belgileriniń ishki, sırtqı usaslıqlarına tiykarlana otırıp belgili bir zat, qubılıs, háreket atamalarınıń ornına ekinshi bir zat, qubılıs, háreket atamaları qollanıladı.
Metonimiyalıq usıl – bir predmet yaki qubılıs penen ekinshi predmet yaki qubılıs arasındaǵı baylanıs sóz mánisiniń awısıwına tiykar boladı. Sol baylanısqa qaray bir predmettiń ataması menen ekinshi predmet yaki qubılıs qayta ataladı. Máselen: Juweri jemegenime kóp waqıtlar boldı. (Júweri – júweriden islengen awqat mánisinde). Men Berdaqtı yadqa bilgen xalıqpan. (I. Yusupov)
Berdaqtı – Berdaqtıń dóretken shıǵarmaları degen mánide.
Sinekdoxalıq usıl – ol metonimiyalıq usılǵa jaqın. Geyde metonimiyanıń qaramaǵında anıqlansa, geyde óz aldına ayrıqsha usıl retinde qaraladı.
Pútinniń ornına bólsheginiń, bólsheginiń ornına pútininiń, jalpınıń ornına birliginiń, birliginiń ornına jalpınıń aytılıwı arqalı sóz mánisi awısadı.
Jigitlik háseri urǵan murınnıń
Keminde bir batpan samalı bolar. (I.Yusupov)
Qosıqtaǵı murın sóziniń mánisi adam organizminiń bir múshesin ańlatıwı emes, pútin adamdı, onıń jaslıq ómirin, jas jigit mánisin berip tur. Demek, til biliminde sóz mánisiniń awısıw usıllarına qaray awısqan leksikalıq mánilerdi úsh túrge ajıratadı, metaforalar, metonimiyalar, sinekdoxalar.
6.2. Berilgen sorawlarǵa juwap beriń.
1. Tilde sóz mánisiniń awısıwı qanday nızamlılıqlarǵa súyenedi?
2. Metaforalıq usıl dep nege aytamız? Metaforalıq usıl arqalı sózdiń qanday mánileri payda boladı?
3. Metonimiyalıq usıl qanday? Onıń metaforalıq usıl menen jaqınlıǵı nede?
4. Sinekdoxalar qalay payda boladı?
5. Sóz mánisiniń awısıw usılları tilde qanday áhmiyetke iye?
6.3. Berilgen qosıq qatarlarınan metaforalardı tabıń.
1. Serle háy, insan balası
Jamandur kewil alası.
2. Mafiya hám sawdagerdiń mańqası
Qashshan bul bazarǵa kirdi jigitler.
3. Altın japıraq aq baltırlı qayıńlar
Sharpıdı ma qońır gúzdiń ızǵarı?
4. Tırna qatar aq terekler uzatar bizdi
Kóz aldıńda asqar tawlar panoraması.
6.4. Berilgen qosıqtan metonimiyalardı tabıń.
Piyada oqıwǵa qatnar kishkenem
Oǵan da mashina al dep buyırmas.
Kim muǵallim, kimi – náhán «úp» bolıp
Zamanında jurt soraǵan aǵalar.
Tariyxshıǵa pal ashtırıp
Áyyemgime tarıspayman.
Ashıldı da kirdi birew – «shoq saqal»
Kúldi jırtqısh dawıs penen qarqıldap.
6.5. Berilgen qosıqtan sinekdoxalardı tabıń.
Sını ketpes dedi sırlı tabaqtıń
Qızlarǵa bergisiz badam qabaqlım.
Kel, kel gúldey kúlgen ay júzlim meniń
Keń dalada júrip sır aytısayıq.
Qırmızı tuwlardı nıq tutıp bekkem
Million – million qollar:
Aq, qara, sarı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
