|
7.2. «Durıs sózlilik – insanǵa jarasıq» tekstinen sinonim, antonim, omonim, sózlerdi terip jazıń.
7.3. Berilgen sózlerdiń antonimlerin tawıp qoyıń.
Jaqsı, joq, dushpan, ash, toq, dos, quwanısh, uzaq, kóp, biyik, az, bar, alıs, taza, erte, kesh, ızǵar, hól, kebiw, batır.
7.4. Berilgen kesteden sinonim sózlerdi durıs tabıń.
batır
|
mudamı
|
erjúrek
|
pás
|
kóp
|
biyik
|
ádewir
|
oylasıq
|
kelte
|
bárha
|
biraz
|
keńes
|
mol
|
bálent
|
qısqa
|
em
|
qorqaq
|
shıpa
|
járdem
|
kómek
|
jıldam
|
7.5. Berilgen naqıl – maqallardan antonimlerdi tabıń.
1. Dos basqa, dushpan ayaǵıńa qaraydı.
2. Jaqsıdan jaman tuwadı, ıssı nanǵa alǵısız,
Jamannan jaqsı tuwadı, adam aytsa inanǵısız.
3. Bilimsiz bir jasar, bilimli mıń jasar.
4. Jaqsı adam sóz mánisin ańlaydı,
Jaman adam pasıq sózdi tıńlaydı.
7.6. Kóp noqattıń ornına sózlerdiń sinonimin tabıń.
Úlken …
Biyik …
Tez …
Qonaq …
Kóp …
Jaman …
Uzın …
Ósiw …
Shaqqan …
Iǵbal …
7.7. Durıs, shıraylı, jaǵımlı sóylewge baylanıslı ullı oyshıllar tárepinen aytılǵan, xalıq arasında naqıl – maqalǵa, danalıq sózlerge aylanǵan qanatlı sózlerdi jazıń.
7.8. «Qaraqalpaq tiliniń sinonimler sózligi» kitabınan sinonim sózlerdi kóshirip jazıń.
7.9. Pikirdi bayan etiw óneri.
Tanıslarıńızǵa tómendegishe qatnas jasań.
- Maǵan kitabıńdı berip tur!
- Kitabıńdı berip tura alasań ba?
- Keshirersiz, kitabıńızdı paydalanıwǵa berip tura almaysız ba?
Jáne bir mısal:
-Esiktiń aldın sıpırıp qoy!
- Esiktiń aldın sıpırıp qoya alasań ba?
- Siz ózińizge joqarıdaǵılardıń qaysısı menen qatnas jasaǵandı qáler edińiz? (óz – ara pikir alısıń).
7.10. Toparlarǵa bólinip kórkem sóylew haqqında prezentatsiya isleń.
1 – topar. Kórkem sóylew haqqında.
2 – topar. Mádeniyatlı sóylew.
3 – topar. Ádebiy tilde qátesiz, durıs, taza sóylew.
Terminlerdi salıstırıń
Qaraqalpaqsha
|
Ózbekshe
|
Inglisshe
|
bir mánili sózler
|
bir manoli so`zlar
|
unambiguous
|
kóp mánili sózler
|
ko`p manoli so`zlar
|
polysemy, multiple meaning
|
tuwra máni
|
to`g`ri ma`no
|
direct meaning
|
awıspalı máni
|
ko`chma ma`no
|
literalism
|
8. Ǵárezsiz Ózbekstan. Ózbekstan quyashlı úlke
Sózlikler. Sózliklerdiń túrleri
8.1. Nomingdan aylanay, O’zbekistonim.
Y aqin orada yurtimiz shaharlari buylab safarga chiqdingizmi? Yo’llarga etibor berdingizmi? Keng, ravon yo’llardan ko’zingiz qo’vnaydi.
Bu ravon yo’llarda siz tushgan mashinani quvib o’tayotgan mashinalarga etibor berdingizmi: «Lasetti», «Spark», «Kaptiva», «Kobalt», «Malibu» … o’zimizniki!
Toshkentga borganingizda loyihasini Birinchi Prezidentimiz chizib bergan aylanma yo’llar, ko’priklarga etibor bering!
Jahonning mana – man degan shaharlaridagi binolardan qolishmaydigan «Anjumanlar uyi»ga, Oliy Majlis binosiga, Temuriylar tarixi davlat muzeyi, Konservatoriya binosiga, Milliy teatrimiz binosiga qarang! Nukus, Qo’qon, Farg’ona, Andijon, Qarshi va boshqa shaharlarning qayta chiroy kashf etgan markaziy ko’chalarini ko’z oldingizga keltiring!
Z amonaviy litsey, kollejlarda o’qiyotgan yigit – qizlar xalqaro fan olimpiadalarida g’olib bo’layotganiga, yoshlar Davlat mukofotlariga sazovor bo’layotganiga e’tibor bering!
Har bir tumanda bunyod etilgan, qishloq fuqarolari uchun qurilgan zamonaviy uy – joy komplekslarini qarang!
Barcha qulayliklarga ega bo’lgan, shaharliklar havas qilayotgan, yana pulini ham 15 yil muddatga davlat to’lab berayotgan bunday go’zal uylar, bunday ajoyib imkoniyatlar yana qaysi mamlakatda bor?
- Menin’ e’tiborimni bir norsa tortdi, – deydi «Sharq taronalari» festivaliga kelgan Hindistonlik mehmon. – Shahringizda tuyxonalar, bazmgohlar ko’p ekan.
Qaysisiga borsak, katta – katta tuylar bo’layapti. Bizni ham qo’ymay, ichkariga olib kirishib, mehmon qilishayapti.
Hindistonlik qo’shiqchi bir narsani bilmaydi: Shahrimizdagi yuzlab tuyxonalar, bu yog’i yangi yilgacha band. Tuy qilaman desangiz kamida ikki – uch oydan keyin navbatga yozilasiz. Sababi, yurtimizda tuy ko’p. Tuy qila oladigan odam ko’p. Bizning yurtimizga esa tuylar yarashadi, bayramlar yarashadi.
Ana shular va men sanashga ulgurmagan mustaqillik bergan yana qanchadan – qancha nematlar bizga nasib bo’ldi, aziz yurtdoshlar! Shukr qilaylik!
Nomingdan aylanay O’zbekistonim! Mustaqil yurtim.
8.2. Tekstti oqıp, sóylep beriń. Ǵárezsizlikten soń jáne qanday jetiskenlikler boldı. (Qaysıları aytılmay qaldı, toparlarǵa bólinip, óz toparıńızda «Ǵárezsizlik biz jaslarǵa ne berdi» temasında publitsistikalıq ocherk jazıń, prezentatsiya jasań).
Sózlikler
Sózlikler dúziw erte zamanlardan – aq baslanǵan. Túrkiy tiller boyınsha eń qunlı miynet esaplanatuǵın sózlik – Maxmud Qashǵariydiń «Devonu luǵotit túrk» atlı úsh tomnan ibarat kitabı XI ásirde dóretilgen. Sonday – aq XIV ásirde dóretilgen «Kodeks Kumanikus» (Qıpshaq tili sózligi) sózligi de dıqqatqa ılayıq.
Sózliklerdi dúziw tártipleri, túrlerin belgilew, bir yamasa bir neshe tillerdegi sózlerdi, frazeologiyalıq sóz dizbeklerin hám atamalardı túsindiriw, salıstırıw, mánilerin anıqlaw, sózlerdi durıs jazıw hám aytıwǵa úyretiw máseleleri menen leksikografiya shuǵıllanadı.
Sózlikler eki túrge bólinedi: entsiklopediyalıq hám filologiyalıq sózlikler.
Enciklopediyalıq sózliklerde sózler ańlatıp turǵan túsinikler hár tárepleme túsindiriledi, mánisi, neni ańlatıwı, kelip shıǵıwı, ol haqqında ilimiy pikirler keltiriledi. Óz gezeginde enciklopediyalıq sózlikler universallıq enciklopediyalıq sózlikler hám arnawlı enciklopediyalıq sózlikler bolıp ekige bólinedi.
Universallıq enciklopediyalıq sózliklerde turmıstıń túrli tarawlarına qatnaslı bolǵan sózler hár tárepleme túsindiriledi. Al arnawlı enciklopediyalıq sózlikler turmıstıń belgili bir tarawına baylanıslı sózlerge túsinik beredi. Máselen, meditsinalıq enciklopediyalıq sózliklerde medicinaǵa baylanıslı túsinikler beriledi.
Filologiyalıq sózlikler filologiyalıq máselelerdi óz ishine aladı. Olar bir tillik, eki tillik hám kóp tillik sózlikler bolıp bólinedi. Maqseti, wazıypası, mazmunı boyınsha filologiyalıq sózlikler imla, orfoepiyalıq, túsindirme, frazeologiyalıq, awdarma, terminologiyalıq hám t.b. sózlikler bolıp bólinedi.
Filologiyalık sózlikler bir tillik, eki tillik hám kóp tillik sózlikler bolıp bólinedi.
Orfografiyalıq (imla) sózlik jazba tildegi sózlerdi ádebiy til qaǵıydası tiykarında durıs jazıw ushın dúziledi.
Orfografiyalıq sózlikke tiykarınan, jazılıwı qıyın túbir sózler, túbir sózlerge qosımtalardıń qosılıwı menen jazıwda ózgeriske ushıraytuǵın sózler, birigip, qosılıp hám bólek jazılatuǵın qospa sózler kirgiziledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
