Учебное пособие по предмету «Каракалпакский язык» написано и утверждено на основе учебного плана и рабочей программы. Учебное пособие предназначено для студентов высших учебных заведений, обучающихся по специальности на узбекском языке

Turaqlı sóz dizbekleri
Tildiń sózlik quramında bir sózge barabar leksikalıq máni ańlatatuǵın turaqlı sóz dizbekleri bar. Máselen, pıshıq murnı batpaytuǵın + (qalıń), qabaǵınan qar jabıw + (ashıwlanıw), eki kózi tórt bolıw + (kútiw) hám t.b. Bul hár bir dizbek bir sózge barabar leksikalıq máni ańlatadı:
Qas penen kózdiń arasında – tez
Zárresi ushıw – qorqıw
Qulaq aspaw – tıńlamaw. Bunday dizbeklerdi turaqlı sóz dizbekleri deymiz.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri tilde tayar túrinde ushırasatuǵın, turaqlı sóz dizbegine iye.
Haqıyqatında da, frazeologizmler tildegi ózgeshe qural, ájayıp sózlik baylıq retinde barlıq tillerdiń leksikalıq sistemasında belgili orındı iyeleydi.
Frazeologizmler tómendegi tiykarǵı belgilerge iye.
1. Frazeologizmler jeke sózler usap tilde tayar túrinde ómir súredi. Mısalı:
2. Frazeologizm eki yamasa onnan da kóp sózlerden turadı, jıynalıp barıp bir pútinlikti quraydı, jeke komponentlerge bóliwge bolmaydı.
3. Frazeologizmlerdiń jeke komponentleri sol pútin komplekste óziniń turaqlı ornına iye: dút toǵay.
4. Frazeologizmler mánilik jaqtan kóbinese emocionallıq – ekspressivlik boyawǵa, obrazlılıqqa iye.
5. Frazeologizmlerdiń bári jıynalıp bir sintaksislik xızmet atqaradı.
6. Frazeologizmler kóbinese ekinshi tilge sózbe – sóz awdarıwǵa kelmeydi, tek ǵana mánilik ekvivalentlerin tabıwdı talap etedi.
7. Frazeologizmniń jeke komponentleri jıynalıp barıp pútin máni ańlatıp keledi.
9.4. Teksttegi qara menen jazılǵan sózlerge itibar qaratıń.
1. Issını áwele ózińe bas, jaqsa dostıńa bas, - dep xalıq biykarǵa aytpaǵan. 2. Qayta – qayta awzı kúygen xalıqpız úrlep ishpesek, endigi úrim – putaǵımızdıń bári jańaǵılardıń kúnine sazawar bolama degen gúdigim bar.
3. - Óz jetimimizge ózimiz shalǵay jappasaq kim jabadı, áziyzlerim?! 4. Kárwan bası ishek – silesi qatıp kúlip – kúlip, joldası menen arqa súyesip nar ústinde párwayısız uyqıǵa ketti. 5. Laplap turǵan júregimiz muzǵa basıldı. 6. «Qaraqalpaqlar qabırǵasınan júregi kórinip turǵan xalıq» – dep atadı.
- Tasbawır xan esitse, oshaǵımızdıń kúlin suwırtadı. - Shayıń usılay dese de ǵarrı kózlerin súzip, oylanıp qaldı. (T.Q. «Qaraqalpaqnama»).
9.5. Toparlarǵa bólinip, birgelikte isleń.
1) Qara sóz benen jazılǵan sózlerdiń mánisin anıqlań.
2) Bul sózlerdi til biliminde ne dep ataymız?
3) Bul dizbeklerdiń tildegi ápiwayı sózlerden ayırmashılıǵı qanday?
4) Naqıl – maqallar menen salıstırǵanda joqarıdaǵı dizbeklerdiń qanday ayırmashılıǵı bar?
9.6. Berilgen frazeologizmlerdi óz tilińizdegi frazeologizmler menen salıstırıń. Olarǵa gáp qurań. Mánisin túsindiriń.
Ala jipti kesiw -
Tóbe shashı tik turıw -
Quwanıshı qoynına sıymaw -
Ayaǵı jer ilmew -
Zárresi qalmay -
Kirpik qaqpaw -
Kózinen bir – bir ushıw -
Til menen jalaǵanday -
9.7. Berilgen sózlerden turaqlı sóz dizbeklerin bólek, qospa sózlerdi bólek ajıratıń.
Kózine tiyiw, kókirek, atqulaq, qulaq túriw, shaytan tawıq, ishi tar, densawlıq, shalǵay jabıw, sın – sımbat, dúnya mal, qolı ashıq, aq kókirek, awzı ala, ishek – shabaq, bel baylaw, awzın ashpaw, qalıń toǵay, bawır basıw.
9.8. Berilgen frazeologiyalıq sóz dizbeklerin qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen orın almastırıń.
Avj olmoq –
Azob chekmoq –
Qoshini chimirmoq –
Kapalagi uchish –
Tunini teskari kiymoq –
To’rt tomoni qubla –
Yurak yutib –
Er bilan osmoncha farq –
Yuragini olam endirdi –
Ko’z qirini tashlamoq –
Ko’ngliga qil sig’maydi –
Po’stagini qoqmaq –
Tilini bir qarich qilmoq.
9.9. Tapsırma. T. Qayıpbergenovtıń «Maman biy» ápsanasınan úzindi oqıp, ishinen frazeologiyalıq sóz dizbeklerine mısallar tabıń. (4 toparǵa kitaptan A4 formaǵa jazılǵan tarqatpa material tarqatıladı).
9.10. Berilgen sorawlarǵa juwap beriń.
1) Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń erkin sóz dizbeginen ayırmashılıǵı qanday?
2) Frazeologiyalıq sóz dizbeklerin bir tilden ekinshi tilge (yaǵnıy ózbek tilinen qaraqalpaq tiline yamasa qaraqalpaq tilinen ózbek tiline) qalay awdaramız?
Terminlerdi salıstırıń