Учебное пособие по предмету «Каракалпакский язык» написано и утверждено на основе учебного плана и рабочей программы. Учебное пособие предназначено для студентов высших учебных заведений, обучающихся по специальности на узбекском языке

6.6. Kórkem shıǵarmalardan sóz mánisiniń awısıw usıllarına mısallar tabıń.
7. Durıs sózlilik – insanǵa jarasıq
Sinonim, antonim, omonim sózler
7.1. Durıs sózlilik – insanǵa jarasıq.
Qaysı bir kewil qattı sózdi sóylegen bolsa, ashshı tildiń záhári nayzaday boladı. Kewilge atılǵan til qanjar jetkizgen jaraqat pitpeydi. Oǵan hesh nárse málhám ornın tuta almaydı. Til qanjarınan jaraqatlanǵan kewilge tek shiyrin til hám jumsaq sóz málhám bola aladı. Múlayım, ashıq júzlilik tasbawır adamdı da dosqa aylandıra aladı. Jádigóylik jılandı ininen shıǵaradı.
Tilińdi óz ıqtıyarıńda saqla. Sózińdi saqlıq penen abaylap sóyle. Aytılıwı kerek sózdi irkip qalma. Aytıwǵa bolmaytuǵın sózdi oyıńa alma. Tiliń menen kewlińdi bir tut. Tildi tıyıw kewilge awır. Kereksiz sózdi aytsań basıńa bále keltiredi. Aytatuǵın jerde umıtpa. Aytpaytuǵın jerde sóz shashpa.
Dártli kewil – shuǵlalı shamshıraq. Bilgil kóz tawsılmas bulaq. Ot ishinde kúydiredi, quwıradı. Suwdıń dámi muz benen. Astıń dámi duz benen. Insannıń jaqsılıǵı sóz benen. (A.Nawayı)
Sinonim, antonim, omonim sózler
Sinonimler. Sinonim grekshe sóz bolıp, bir atamalı degen mánini ańlatadı. Seslik qurılısı hár túrli, mánileri bir – birine jaqın sózlerge sinonim sózler delinedi.
Mániles sózler ekewden bir neshege shekem bolıwı múmkin: Kóp – mol – nobay; batır – erjúrek; qaysar – qaytpas; adam – insan; muǵallim – oqıtıwshı; úlken – náhán – taynapır.
Antonimler. Tilimizde mánisi jaǵınan bir – birine qarama – qarsı sózler ushırasadı. Mánisi jaǵınan bir – birine qarama – qarsı sózler antonim sózler dep ataladı. Mısalı: Kóp – az; jaqsı – jaman; biyik – pás; uzaqlaw – jaqınlaw; uzın – kelte; arıq – semiz; batır – qorqaq.
Antonim sózler «anti» hám «onyma» sózleriniń birikpesinen payda bolıp, bizińshe qarsı atama, yaǵnıy qarama – qarsı mánidegi atama degendi ańlatadı.
Antonimler hár qıylı mánilerde kele beredi. Mısalı: Jaqsı – jaman (sapasın), aq – qara (túr – túsin), kún – tún (waqıttı), jılaw – kúliw (háreketti) hám t.b. mánilerdi ańlatadı.
Al tilimizdegi duzlı, duzsız, kewilli, kewilsiz, arlı, arsız sózlerinde de qarama – qarsı máni seziledi. Olarda tek qosımtalarǵa baylanıslı sol belginiń barı ya joǵı ǵana ańlatıladı, sóz túbiriniń mánisi bir. Sonlıqtan, bunday sózler antonim bola almaydı. Mánileri qarama – qarsı sózlerden jasalǵan jup sózlerde de qarama – qarsı máni bar, biraq olar bir uǵımdı bildirgenlikten bir sóz retinde qaraladı. Mısalı: Uzaq – jaqın, ushıw – túsiw, jılaw – kúliw, az – kóp.
Omonimler. Biz sóylegenimizde ya jazǵanımızda seslik qurılısı boyınsha birdey, biraq ańlatıp turǵan mánisi jaǵınan bir – birine heshqanday jaqınlaspaytuǵın sózlerden de paydalanamız. Mısalı:1. Periyza suw serpkendey tereń oyǵa battı. (K.S.) 2. Oyǵa ornalasqan bulardıń awılınıń terekleri ǵana kórinedi. (A. Á)
Bul mısallardıń ekewinde de oyǵa degen sóz ushırasadı. Olardıń seslik qurılısı birdey bolǵanı menen mánileri hár qıylı. Birinshi gápte oyǵa, qıyalǵa degen mánini ańlatsa, ekinshi gápte páske, oy jerge degen mánide qollanılıp tur.
Seslik qurılısı birdey, biraq mánileri hár qıylı sózler omonim delinedi.
Omonim grek tilindegi «homos» hám «onypa» sózleriniń birikpesinen payda bolıp, bizińshe bir qıylı atama degen mánini ańlatadı. Olardıń mánileriniń hár qıylı ekenligi sóz dizbegi mánisinen, olar arqalı aytılajaq tiykarǵı oy – pikirden anıqlanadı. Mısalı: 1. Ol taǵı da suwıq tús bildirdi. 2. Sol kúni Qarajan qaysar arqayın shırt uyqıda jatıp, bir jaman tús kórdi. («Alpamıs» dástanınan). 3. Sen bolsań «alma pis, awzıma tús» dep jatasań.